Մանուել Սարգսեան, քաղաքագէտ
Լեռնային Ղարաբաղից հայ բնակչութեան բռնի տեղահանումից ի վեր Հայաստանի ղեկավարութիւնն ամբողջութեամբ հանել է Արցախի հարցը իր քաղաքականութիւնից։ Ամենաբարձր մակարդակով յայտարարուեց, որ Հայաստանի Հանրապետութիւնը Լեռնային Ղարաբաղի խնդիր չունի։ Արցախցիների՝ իրենց տներ կոլեկտիւ վերադարձի խնդիրը հայկական քաղաքականութեան մէջ նոյնպէս չկայ։ Այն ֆոնին, երբ Միացեալ Նահանգները եւ Եւրամիութիւնը չէն դադարում հռչակել Արցախի ժողովրդի՝ միջազգային հսկողութեան տակ վերադառնալու իրաւունքը, նման դիրքորոշումն այնքան էլ պարզ չի թւում։ Ամենայն հաւանականութեամբ, այս դիրքորոշումը թելադրուած է Ադրբեջանի վերջնագրով, որը սպառնում է պատժել Հայաստանին սոսկ Լեռնային Ղարաբաղ հասկացութիւնը յիշատակելու համար:
Իսկապէս, Ադրբեջանի ղեկավարութիւնը ամենաբարձր մակարդակով երբեք չի դադարում հրապարակայնօրէն յայտարարել, որ Հայաստանը պէտք է վերացնի Լեռնային Ղարաբաղին վերաբերող բոլոր յղումները եւ պէտք է դադարեցնի Ադրբեջանի դէմ հայցեր ներկայացնել միջազգային դատարաններում: Եւ նոյնիսկ բոլոր երկրները, որոնք ցանկանում են գործ ունենալ Ադրբեջանի հետ, պէտք է իրենց քաղաքականութիւնից բացառէն Հայաստանի եւ հայերի թեման։
Հայաստանում շատերն են հասկանում այս թեմայով ՀՀ իշխանութիւնների լռութեան պատճառները։ Իշխանութիւններն իրենք, ամենան հաւանականութեամբ, այս դիրքում տեսնում են Ադրբեջանի ագրեսիւ գործողութիւնները զսպելու ռեսուրսներ։ Բայց արդյօք դա իսկապէս այդքան պարզ է: Ադրբեջանի գործողութիւնները վկայում են հակառակի մասին. Հայաստանը պէտք է մտածի այն մասին, որ «ծառի հետեւում թաքնուել չի նշանակում փրկուել»։ Եթէ խնդրի մասին լռում ես, ապա այդ խնդիրը մանիպուլացնելու իրաւունք ես տալիս քո հակառակորդին։ Եւ մինչ Հայաստանի փողոցներում եւ կառավարական միջանցքներում վիճում են այն պայմանների մասին, որոնցով արժէ վերականգնել հայկական պետութիւնը նախկին խորհրդային սահմանների շրջանակներում, Ադրբեջանը որոշել է գնալ այլ ճանապարհով եւ կասկածի տակ դնել Հայաստանի Հանրապետութեան օրինականութիւնը: Հայաստանի ղեկավարութիւնը, տարածքային նախնական զիջումների միջոցով ներքաշելով Ադրբեջանին սահմանազատման գործընթացում, յոյս ունի, որ ամուր «լեգիտիմ» պարիսպ կստեղծի իր տարածք մտնող իւրաքանչիւրի դէմ։ Բայց, ինչպէս պարզւում է, եւս մէկ անգամ թերագնահատում է հակառակորդի հնարամտութիւնը։ Չի հասկացել, որ Ադրբեջանի համար սահմանի հարցը պարզապէս Հայաստանին աւելի լուրջ հարցերում յետագայ զիջումների ստիպելու մեթոդ է։ «Խաղաղութեան մասին մեր երազողները», իհարկէ, հեռու են նման բաները հասկանալուց։
Հիմա կը փորձեմ համառօտ բացատրել. Ադրբեջանի նախագահ Ի. Ալիեւը մայիսի 14-ին ԵԱՀԿ գործող նախագահի գլխաւորած պատուիրակութեան ընդունելութեան ժամանակ յայտարարել է, որ հայ-ադրբեջանական հակամարտութիւնն արդէն մնացել է պատմութեան մէջ եւ գոյութիւն չունի, եւ ասել է, որ եկել է ժամանակը՝ վերացնելու ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը եւ բոլոր հարակից կառոյցները։ Իր ասելով, «ադրբեջանական կողմը բարձրացրել է այս հարցը, եւ որեւէ պատճառ չկայ, որ հայկական կողմը չհամաձայնի դրան»։ Միաժամանակ, Ալիեւն ընդգծել է, որ Ադրբեջանը իր կամքի եւ ուժի շնորհիւ վերջ դրեց օկուպացիային՝ ապահովելով տարածքային ամբողջականութիւնն ու ինքնիշխանութիւնը՝ միջազգային իրաւունքի նորմերին ու սկզբունքներին եւ ՄԱԿ-ի կանոնադրութեանը համապատասխան։ Ոչ միայն ԵԱՀԿ-ն, այլեւ հայ «առաջադէմ» մտաւորականները, իհարկէ, ներքուստ կը համաձայնէն Ալիեւի հետ։ Այսինքն, թող նա փակի անցեալից ամէն ինչ եւ գնանք դէպի «խաղաղ ապագայ»: Ճիշտ նոյն կերպ էին մտածում Հայաստանի ղեկավարութիւնում նրանք, ովքեր 1991 թուականին Արցախը ճանաչեցին որպէս Ադրբեջանի մաս՝ այն յոյսով, որ դրանից յետոյ կռուելու կարիք չի լինի։ Բայց յետոյ իրենց միամտութեան համար պատիժ ստացան՝ դաժան պատերազմ։ Եւ միայն դրանից յետոյ հասկացան, որ թշնամուն իրաւունքներ զիջելն այնքան էլ անվնաս չէ՝ դրա դիմաց կարող ես սարսափելի հարուած ստանալ։ Իսկ ինչո՞ւ է Ալիեւը ցանկանում փակել ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը։ Արդյօք դա ընդամէնը պատմութիւնն ամփոփելու համար է: Ի դէպ, նա առաջին անգամ այս առաջարկով դիմել է Միւնխենում գտնուող ԵԱՀԿ քարտուղարին։ Ինչու՞ նման յամառութիւն: Հայաստանի իշխանութիւնները մտածե՞լ են այս մասին։ Ըստ երեւոյթին, ոչ ամբողջութեամբ, քանի որ նոյն ԵԱՀԿ-ի նախագահի հետ երեւանեան զրոյցի ընթացքում նրանք խօսել են միայն այն մասին, թէ որքան ջանասէր են եւ որքան ուշադիր են իրականացնում սահմանազատումը եւ կերտում խաղաղութիւն եւ ժողովրդավարութիւն։ Նրանք չէին հասկանում, որ իրենց դէմ բոլորովին այլ ինտրիգներ են հիւսւում՝ սահմանին Ադրբեջանը պարզապէս մուկն ու կատու է խաղում Հայաստանի ու աշխարհի հետ։ Եւ դարձեալ մեր քաղքենիներին թւում է, որ սահմանազատումը որոշակի արժէք ունի Ադրբեջանի համար. նրանք չէն կարող հասկանալ, որ սա ընդամէնը արդիւնաւետ մեխանիզմ է՝ Հայաստանին ստիպելու անուէրապահօրէն յանձնուել՝ ընդունելով իր մեղքը օտար տարածքների օկուպացման մէջ։ Ադրբեջանն այս ուղղութեամբ աշխատում է արդէն մի քանի տարի։ Եւ դա հիմնուած է մէկ մշտական թեզի վրայ՝ «Հայաստանի կողմից Ադրբեջանի տարածքի 20%-ի երեսնամեայ օկուպացիայի մասին»։ Յայտարարւում է ինչպէս ծրագրուած դատաւարութեան, այնպէս էլ պատճառուած վնասի համար պահանջուող բազմամիլիարդանոց փոխհատուցման մասին։ Իսկ մեր քաղքենիները պատկերացում չունեն Ադրբեջանի հասցէին մեղադրանքների այս 30-ամեայ զինանոցի մասին, որոնք պահպանւում են ԵԱՀԽ/ԵԱՀԿ Մինսկի խմբում։ Ըստ ամենանի, Ադրբեջանի յետագայ պահանջները կսթափեցնեն շատերին. իզուր չէր, որ Ադրբեջանը յայտարարեց, որ Հայաստանի հետ յարաբերութիւնների կարգաւորման հիմնական սկզբունքը լինելու է իր պահանջը, այլ ոչ թէ Ալմայ-Աթայի հռչակագիրը։ Թերեւս շատերի համար այս վտանգաւոր մտադրութիւնների ողջ էութիւնը լիովին պարզ չէ: Ուստի հակիրճ կնկարագրեմ Ադրբեջանի այս մտադրութիւնների էութիւնը, որոնք սկզբունքօրէն բաւականին թափանցիկ են։ Իսկ տրամաբանութիւնը սա է. «Կուլ տալով» Արցախը՝ Ադրբեջանի ղեկավարութիւնը առանձնայատուկ եռանդով գնում է դէպի Հայաստանին մեղադրելու Ղարաբաղեան առաջին պատերազմի հետեւանքների համար։ Ադրբեջանի հետպատերազմեան քաղաքականութեան մէջ կայ Հայաստանին «մահացու մեղքի» մէջ մեղադրելու եւ դրա համար անվերջ պահանջներ ներկայացնելու յամառ սկզբունք։ Ադրբեջանը փորձում է 2020 թուականի երկրորդ պատերազմով ստեղծուած խնդիրները քօղարկել 1990-ականների պատերազմի խնդիրներով։ Աւելին, նա փորձում է ձեւակերպել Հայաստանի Հանրապետութեան խեղդամահութեան եւ դրա վերացման հայեցակարգ: Լեռնային Ղարաբաղի նախկին ղեկավարների կալանաւորումը հետապնդում է Հայաստանի Հանրապետութեան դէմ դատավարութիւն կազմակերպելու եւ նրան ֆաշիստական գաղափարախօսութեամբ եւ էքսպանսիոնիստական քաղաքականութեամբ զինուելու մէջ մեղադրելու մտադրութիւն։ Արդիւնքում նպատակը Հայաստանի Հանրապետութեան անօրինականութեան եւ դրա լուծարման անհրաժեշտութեան մասին թեզն առաջ քաշելն է։ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան ինքնալուծարման գործում յաջողութիւնը Ադրբեջանին յոյս է ներշնչում Հայաստանի Հանրապետութեան լուծարման ծրագրերի իրագործման համար։ Ադրբեջանի յոյսէրը կապուած են գլոբալ քաղաքական փոփոխութիւնների ժամանակաշրջանի տրամաբանութեան հետ, որոնք արդէն հաշուի են առնում համաշխարհային բոլոր տէրութիւնները։ Հաշուի է առնւում, առաջին հերթին, այն, որ սառը պատերազմի ժամանակաշրջանի սկզբունքներն ու ինստիտուտները կորցրել են իրենց արդիւնաւետութիւնը։ Բայց կայ եւս մէկ պատճառ՝ վախ պատերազմ սկսելու հնարաւոր մեղադրանքներից։ Ի վերջոյ, Ադրբեջանի իրականացրած էթնիկ զտումները երբեք չէն ընդունուել միջազգային հանրութեան կողմից։ Երբեք չես իմանայ, թէ ինչպէս տարբեր գործընթացներ կարող են զարգանալ գլոբալ փոփոխութիւնների ներկայ ժամանակաշրջանում: Միշտ չէ, որ հնարաւոր է թաքցնել կատարուածի մեղքը։ Եւ այստեղ անհանգստանալու բան կայ։ 1991 թուականին՝ ԽՍՀՄ Սահմանադրութեան լուծարման ժամանակ, Ադրբեջանն ակնյայտօրէն լուրջ մտահոգութիւններ ունէր։ Այդ ժամանակ՝ 1991 թուականի դեկտեմբերի 16-ին, արդէն ընդունուել էին Եւրոպական խորհրդի կողմից Արեւելեան Եւրոպայի եւ Խորհրդային Միութեան նոր պետութիւնների ճանաչման սկզբունքները. «Համայնքը եւ նրա անդամ երկրները չէն ճանաչում այն իրողութիւնը, որը ագրեսիայի արդիւնք է։ Նրանք հաշուի են առնելու ճանաչման հետեւանքները հարեւան պետութիւնների համար»։ Եւ այն պահին Ադրբեջանի Հանրապետութիւնն անցել էր երկար տարիների ջարդերի եւ նախկին Ադրբեջանական ԽՍՀ տարածքից մօտ 450 հազար էթնիկ հայերի բռնի տեղահանման միջով՝ ձեռք բերելով ագրեսիայի վրայ հիմնուած երկրի իմիջ։ «Օղակ» օպերացիան, որի արդիւնքում Լեռնային Ղարաբաղի 24 գիւղերի բռնի տեղահանումը տեղի ունեցաւ, սկսւում է նոյն ժամանակաշրջանից։ Ինչպէս ցոյց տուեցին այդ ժամանակահատուածում Ադրբեջանի գործողութիւնները, նա տագնապած էր եւրոպական պետութիւնների կողմից իր ինքնիշխանութիւնը չճանաչելու սպառնալիքից։ Իրավիճակն այնպիսին էր, որ գրեթէ միաժամանակ անկախութիւն հռչակեցին նախկին Հայկական ԽՍՀ-ն, ԼՂԻՄ-ը եւ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն։ Իսկ ինքնորոշուած Լեռնային Ղարաբաղը ոչ մի մասնակցութիւն չի ունեցել ինքնահռչակ Ադրբեջանի Հանրապետութեան Սահմանադրութեան ձեւաւորմանը, եւ ընդհակառակը, հռչակել է իր անկախութիւնը։ Հետխորհրդային տարածքում իրաւական անորոշութեան պայմաններում ոչ ոք այն Ադրբեջանի մաս չէր համարում։ Սակայն նորաստեղծ Ադրբեջանի Հանրապետութիւնը չթաքցրեց իր յաւակնութիւնները Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ, թէեւ 1991 թուականի իր սահմանադրական ակտով հրաժարուեց ԽՍՀՄ իրաւական ժառանգութիւնից։ Նման պայմաններում միջազգային հանրութիւնը՝ ի դէմս ԵԱՀԽ-ի, ի սկզբանէ արձանագրեց Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի շուրջ տարաձայնութիւնների փաստը։ Պետք էր ինչ-որ կերպ որոշել այդ պետութիւնների ճակատագիրը նոր պետութիւնների ճանաչման ծրագրերի շրջանակներում։ 1992 թուականի յունուարի 30-ին (ընդամէնը մի քանի պետութիւնների կողմից ճանաչուած) Ադրբեջանը Հայաստանի հետ նոյն օրը ընդունուեց ԵԱՀԽ կազմ։ Փաստօրէն, այդ պետութիւնների ինքնիշխանութիւնն այնուհետեւ ճանաչուեց ԵԱՀԽ-ի կողմից՝ պայմանով, որ նրանք ճանաչեն Լեռնային Ղարաբաղի պատկանելութեան վերաբերեալ տարաձայնութիւնների առկայութիւնը եւ պայմանաւորուեն, որ Լեռնային Ղարաբաղի ապագայ կարգավիճակը կ’որոշուի միջազգային կոնֆերանսի ժամանակ՝ ԵԱՀԽ-ի հովանու ներքոյ: Երկու պետութիւններն էլ տուել են նման համաձայնութիւն՝ խոստանալով հարցը լուծել խաղաղ ճանապարհով։ Հայաստանն ու Ադրբեջանը համաձայնել են այս պայմաններին եւ հաւատարիմ են եղել վէճի խաղաղ կարգաւորմանը։ ԵԱՀԽ Խորհրդի 1992 թուականի մարտի 24-ի Հելսինկիի լրացուցիչ հանդիպման եզրակացութիւնների ամփոփագրի 11-րդ կէտում ասւում է, որ «Նախարարներն ի գիտութիւն են ընդունել Հայաստանի եւ Ադրբեջանի յանձնառութիւնը՝ լիակատար աջակցութիւն ցուցաբերելու ԵԱՀԽ-ի Խորհրդի ներկայիս նախագահութեան առաքելութեանը, տարածաշրջանին, ինչպէս նաեւ այլ գործողութիւններին, որոնց վերաբերեալ Խորհուրդը համաձայնութիւն է տուել ԵԱՀԽ-ին, եւ կոչ է անում երկու երկրներին ակտիւօրէն իրականացնել այս յանձնառութիւնը՝ նպատակ ունենալով հասնել կայուն խաղաղ կարգաւորման»: Վեճի առարկան ինքնին որակուել է որպէս «զինուած հակամարտութիւն Լեռնային Ղարաբաղում եւ նրա շուրջը»։
Այս փաստաթղթում Լեռնային Ղարաբաղը որեւէ կապ չի ունեցել Ադրբեջանի հետ։ Սակայն, ստանալով իր ինքնիշխանութեան ճանաչումը եւ ԵԱՀԽ-ին անդամակցութիւնը, Ադրբեջանն անմիջապէս խախտեց իր միջազգային պարտաւորութիւնը։ Նա ռազմական ագրեսիայ սկսեց Լեռնային Ղարաբաղի դէմ, որպէսզի թոյլ չտայ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի որոշման համաժողովի իրականացումը։ Բայց Ադրբեջանի ագրեսիան վերածուեց նրա պարտութեան՝ զգալի տարածքային կորուստներով։ Նախկին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի բնակչութեան տարանջատում է եղել էթնիկական սկզբունքով։ Նախկին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի 86 հազար քառակուսի կիլօմետրից ընդամէնը 74 հազար քառակուսի կիլօմետրն է բաժին հասել Ադրբեջանի Հանրապետութեանը՝ 12 հազար քառակուսի կիլօմետրի վրայ ձեւաւորուել է Արցախի Հանրապետութիւնը (ԼՂՀ): Որտե՞ղ կարող ենք արձանագրել Ադրբեջանի յանցագործութիւնը միջազգային մասշտաբով. յանցանքն այն է, որ Ադրբեջանը Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի շուրջ առկայ տարաձայնութեան ֆոնին միջազգային ճանաչում ձեռք բերելու ցանկութեամբ խաբեց համաշխարհային հանրութեանը` խախտելով հակամարտութիւնը խաղաղ ճանապարհով լուծելու իր պարտաւորութիւնները։ Նման գործողութիւնների արդիւնքում ստեղծուեց մի տարածք, որի վերահսկողութիւնը նոյնպէս վիճահարոյց դարձաւ։ ՄԱԿ-ի Անվտանգութեան խորհրդի բանաձեւերով ճանաչուել է այս տարածքը Լեռնային Ղարաբաղի զինուած ուժերի («տեղական ուժեր») վերահսկողութեան տակ, եւ որոշուել է բաժանել դրա վերահսկողութիւնը նախկին ԼՂԻՄ-ի սահմանային գծով։ Սակայն 2020 թուականին Ադրբեջանը որոշեց անեքսիայի ենթարկել վէճի առարկան՝ ԼՂՀ-ն։ Մեկ այլ յանցագործութիւն էլ է տեղի ունեցել։ Այստեղ կարող ենք կանգ առնել։ Բնականաբար, Ադրբեջանը մտավախութիւն ունի, որ Հայաստանը կարող է մի օր իր դէմ հայցեր ներկայացնել Միջազգային դատարան։ Ուստի, անհրաժեշտ է հետ պահել Հայաստանին նման քայլից։ Սա այն պրակտիկան է, որը մենք տեսնում ենք այսօր: Հիմնական նպատակը Հայաստանին Արեւմուտքի ցանկացած աջակցութիւնից մեկուսացնելու ռազմավարութիւնն է, որի մի մասն է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի վերացման ուղղութիւնը։
hetq.am
