ԱՄՆ Սթենֆորդի համալսարանի քաղաքագիտութեան դոկտոր Արթուր Խաչիկեանն առցանց զրուցել է իրաւաբան, միջազգային իրաւունքի մասնագէտ, Ամերիկայի Հայ դատի գործիչ Վիգէն Սոնենց-Փափազեանի հետ
– Պարոն Փափազեան, շնորհակալ եմ, հաճելի է զրուցել Ձեզ հետ: Ինչպէս գիտեք, Հայաստանում ապրում ենք բաւականին հետաքրքիր ժամանակներում: Մեր հասարակութեան մէջ շատ հարցեր են տրւում՝ ո՞ւր ենք մենք գնում, որտե՞ղ են մեր դաշնակիցները, ո՞վ կարող է ապահովել մեր անվտանգութիւնը, ի՞նչ է լինելու մէզ հետ վաղը: Դուք Վաշինգտօնում լոբբիստական կազմակերպութիւնների հետ, Պետական դէպարտամենտում, ԱՄՆ նախագահի ադմինիստրացիայում աշխատանքի բաւականին մեծ փորձ ունեք: Ձեր մտքերը մէզ համար արժէքաւոր կը լինէն: Ինչպե՞ս եք գնահատում մեր տարածաշրջանում տեղի ունեցող զարգացումները, եւ ինչպե՞ս են դրանք տեսնում Վաշինգտօնում՝ Նախագահի ադմինիստրացիայում, Պետդէպում:
– Գիտեք, մենք՝ հայերս, կարծում ենք, որ մարդկանց ուշադրութիւնը կենտրոնացած է մէզ վրայ, որ աշխարհը մէզ վրայ ուշադրութիւն է դարձնում աւելի շատ, քան դա իսկապէս տեղի է ունենում: Բայց իրականում դա այդպէս չէ: Մենք, իհարկէ, ԱՄՆ-ի եւ եւրոպական արտաքին քաղաքականութեան փազլի մի մասն ենք, բայց մէզ շատ հեշտ է փոխարինել: Իմ ամենասիրելի մէջբերումներից մէկի հեղինակը Շառլ դը Գոլն է, ով ասում էր. «Գերեզմանները լի են մարդկանցով, ովքեր ժամանակին իրենց անփոխարինելի էին համարում»: Պետք է հասկանալ, որ մենք բոլորս փոխարինելի ենք:
Եւ դա, իհարկէ, վերաբերում է նաեւ Հայաստանին: Այն տարիներին, երբ ես էի զբաղւում քաղաքականութեամբ, իսկ դա 80-ականների կէսերին էր… կային պատմական ժամանակաշրջաններ, երբ ամէն ինչ հանդարտ էր եւ ոչինչ տեղի չէր ունենում: Օրինակ՝ Քրիստոսի ծնունդից 300 տարի յետոյ: Բայց արդիւնաբերական յեղափոխութիւնից յետոյ մենք աւելի յաճախ ենք տեսնում մեծ փոփոխութիւնների ժամանակաշրջաններ: Վերջերս մենք ականատես ենք տեխնոլոգիական յեղափոխութիւնների, աշխարհը շատ արագ փոխւում է մեր աչքերի առջեւ: Մենք աւելի յաճախակի ենք տեսնում պատերազմներ, տարօրինակ դաշինքներ: Մենք ականատես դարձանք այս սարսափելի պատերազմին Ուկրաինայում, որը խլեց առնուազն 500 000 մարդկանց կեանքեր, ունենք Պաղեստինի եւ Իսրայելի արիւնոտ առճակատումը, լարուածութիւններ կան ամէնուր, ներառեալ՝ Հայաստանը:
Կարող ենք ասել, որ վերջին 5 տարուայ ընթացքում երկու ցեղասպանութիւն տեղի ունեցաւ՝ մէկը՝ Արցախում, որտեղից հայերը տեղահանուեցին իրենց հինաւուրց Հայրենիքից, ուր ապրում էին հազարաւոր տարիներ, եւ միւս ցեղասպանութիւնը հէնց հիմա՝ մեր աչքերի առաջ, տեղի է ունենում Միջին Արեւելքում՝ Գազայի հատուածում: Այսինքն՝ մենք ապրում ենք բաւականին բուռն ժամանակաշրջանում, եւ, ինչպէս տեսնում ենք եւս մէկ անգամ, գտնւում ենք այդ բուռն իրադարձութիւնների կենտրոնում: Եթէ մենք չկարողանանք հաշուարկել, ապա մէզ կոչնչացնեն: Կարծում եմ՝ մենք դա տեսնում ենք մեր աչքերով, այսպէս կոչուած՝ 2018թ. թաւշեայ յեղափոխութեան սկզբից, մի յեղափոխութիւն, որը, ինչպէս մէզ էր թւում, դէպի լաւը պէտք է փոխեր ամէն ինչ, բայց մենք տեսանք, թէ ինչպէս երկու հայկական պետութիւններ կորցրեցին իրենց տարածքները: Մեկն ընդհանրապէս անյետացաւ, ու հիմա էլ մենք տեսնում ենք ամենօրեայ ոտնձգութիւններ Հայաստանի թշնամիների կողմից, տեսնում ենք հայկական պետութեան շատ ռեալ մասնատման կամ էլ ընդհանրապէս պետականութեան, սւուերէնութեան եւ անկախութեան կորստի սպառնալիք:
Բայց վերադառնալով ձեր հարցին, թէ ինչ է տեղի ունենում Վաշինգտօնում, կարծում եմ՝ պէտք է սկսել Առաջին Հանրապետութեան պատմութեան ուսումնասիրութիւնից: Մենք բախտաւոր էինք, որ Առաջին Հանրապետութեան ժամանակ ունէինք 2 հիանալի դիւանագէտ, ովքեր աշխատում էին Հայկական հարցի առաքելութեան համար: Մեկն Արմէն Գարոն էր՝ ԱՄՆ-ում մեր առաջին դեսպանը, եւ Վահան Քարտաշեանը, Յելի համալսարանում կրթութիւն ստացած փաստաբան, որը հիմնադրել էր Հայաստանի անկախութեան ամերիկեան կոմիտէն:
Այդ կոմիտէն ստեղծուել էր ԱՄՆ էլիտայի կողմից հայկական անկախ պետութեան հիմնադրման համար աջակցութիւն գտնելու նպատակով: Վահան Քարտաշեանը կարողացաւ սիրաշահել Գերագոյն դատարանի անդամներին, Պետական դէպարտամենտի ղեկավարին, այդ ժամանակի ամենախոշոր ամերիկեան քաղաքական գործիչներին: Նպատակն էր՝ Վուդրոյ Վիլսոնին յորդորել իրագործել ամերիկեան մանդատը Հայաստանի անկախ պետութեան համար: Շատ կարեւոր էր ոչ միայն անկախ, այլեւ կենսունակ պետութեան հիմնադրումը, կենսունակ պետութեան, որը կարող էր գոյատեւել, որը ելք ունէր դէպի Սեւ ծով եւ այլ տարածաշրջաններ: Դժբախտաբար, քանի որ ԱՄՆ-ը նոր էր աւարտել սարսափելի Առաջին համաշխարհային պատերազմը, մի պատերազմ, որը պիտի աւարտէր բոլոր այլ պատերազմները, ցանկութիւն չկար ամերիկացի զինուորներին ռիսկի ենթարկել՝ նրանց պատերազմելու ուղարկելով աշխարհի տարբեր երկրներ, եւ իրագործել հայկական մանդատը:
Հայերը միակ ազգը չէին, ում դաւաճանել էին դաշնակիցները՝ Անգլիան, Ֆրանսիան եւ ԱՄՆ-ը, Առաջին համաշխարհային պատերազմից յետոյ: Օրինակ՝ Լոուրենս Արաբացին այնքան զայրացած էր, որ դաշնակիցները չկատարեցին այն խոստումները, որոնք տրուել էին արաբներին Օսմանեան Կայսրութեան դէմ պատերազմի ժամանակ, որ նա արհամարհեց ու չմասնակցեց Անգլիայի թագաւորի կողմից կազմակերպուած՝ իրեն Ասպետ դարձնելու արարողութեանը: Այսինքն՝ դա բաւականին բարդ ժամանակաշրջան էր:
Հայաստան պետութիւնը ստեղծուեց 1918թ., բայց աշխարհում այնպիսի իրադարձութիւններ էին տեղի ունենում, որ, ի վերջոյ, այն ընդգրկուեց ԽՍՀՄ կազմի մէջ ու մնաց 70 տարի:
Հայկական համայնքը Վաշինգտօնում եւ ամբողջ աշխարհում շատ մեծ աշխատանք տարաւ, որ կենդանի պահեր ազատ, անկախ եւ միացեալ Հայաստանի գաղափարը, եւ ես միացայ այդ գործին 1980-ական թուականներին, երբ աւարտեցի Համալսարանը: Ես տեղափոխուեցի Վաշինգտօն, որպէսզի աշխատէի Հայկական ազգային կոմիտէի կազմում:
– Այո՛, դուք ճիշտ եք: Մենք ապրում ենք բաւականին բուռն ժամանակաշրջանում, եւ շնորհակալ եմ այս պատմական էքսկուրսի համար: Իհարկէ, ինչպէս մենք յիշում ենք, ԱՄՆ-ը մերժեց Հայաստանի մանդատը: Այստեղ պատուիրակութիւն էր ուղարկուել, որը եկաւ այն եզրակացութեան, որ այստեղ որեւէ ռեսուրսներ ու ամերիկեան շահեր չկան: Եւ Ֆրանսիան եւ Անգլիան որոշ ժամանակ օժանդակեցին հայերին, յետոյ հետ քաշուեցին: Ֆրանսիան հետ քաշուեց Կիլիկիայից, իսկ Բրիտանիան՝ ամբողջ տարածաշրջանից, երբ առճակատուեց բոլշեւիկների եւ քեմալիստների դաշինքի հետ: Ինչպե՞ս կարելի է համեմատել անցեալի այդ իրավիճակն այսօրուայ իրավիճակի հետ: Ի դէպ, դուք խօսեցիք էթնիկ զտման մասին: Մենք լսեցինք բաւականին ցնցող վկայութիւն Պետական դէպարտամենտը ներկայացնող պարոն Օ՚ Բրայեանից, որում նա չօգտագործեց «էթնիկ զտում» տէրմինը: Ես չգիտեմ՝ արդեօ՞ք որեւէ մէկը Վաշինգտօնում օգտագործել է «էթնիկ զտում» տէրմինը: Նա ասաց, որ հայերը փախան, նրանք ինչ-որ բանից վախեցել էին, բայց քանի որ շոկային վիճակում էին, իրենք էլ չգիտեին՝ ինչից են վախեցել:
Դա բացարձակ զարհուրելի, անթոյլատրելի յայտարարութիւն էր՝ հաշուի առնելով, որ նրա ղեկավարը՝ ԱՄՆ պէտքարտուղար Բլինքէնը, դրանից մի քանի օր առաջ ասել էր, որ Լեռնային Ղարաբաղի վրայ եղել է ռազմական յարձակում: Հետեւաբար՝ որեւէ շփոթութիւն չպէտք է լինէր, թէ ինչից վախեցան հայերը, եւ ինչու լքեցին Ղարաբաղը:
Իմ կարծիքով՝ ցինիզմ էր նման բան ասելը: Ինչպե՞ս է ԱՄՆ ադմինիստրացիան տեսնում մեր շահերը ռեգիոնում, որտե՞ղ են իր դաշնակիցները, որո՞նք են նրա շահերը կամ առաջնահերթ խնդիրները: Ես չեմ ուզում յուշող հարց տալ: Գիտեմ, որ դուք փաստաբան եք ու կգնահատեք դա, բայց «Foreign Policy in Focus» պարբերականը մի յօդուած տպագրեց, եւ այնտեղ շատ ստոյգ գրուած էր, որ ԱՄՆ-ը շահեր ունի Ադրբեջանի հետ՝ հաշուի առնելով Ադրբեջանի գազի եւ նաւթի ռեսուրսները: Եւ ապագայում Ադրբեջանը լինելու է Ամերիկայի ամենակարեւոր դաշնակիցը Հարաւային Կովկասում, իսկ Թուրքիան արդէն իսկ համարւում է ԱՄՆ դաշնակիցը Միջին Արեւելքում: Այսինքն՝ այս հանելուկի տարբեր մասէրը շատ գեղեցիկ ձեւով համընկնում են միմեանց հետ: Որեւէ շփոթութիւն սա չպէտք է առաջացնի: Բայց ես չեմ ուզում ուղղորդել Ձեզ: Ձեր կարծիքով՝ Ինչպե՞ս է ԱՄՆ-ը տեսնում իր շահերը մեր տարածաշրջանում հիմա՝ 100 տարի առաջուայ հետ համեմատելիս:
– Ես չեմ կարծում, որ շատ բան է փոխուել: Այսօրուայ Թուրքիան աւելի կարեւոր դեր է խաղում, քան 100 տարի առաջ: 100 տարի առաջ Թուրքիան մի պետութիւն էր, որը կազմալուծուել էր: Հիմա Թուրքիան գործում է՝ որպէս ԱՄՆ պրօքսի պետութիւն, այսինքն՝ դաշնակիցը: Նա իր տարածքում ունի շատ կարեւոր աւիաբազայ՝ ԱՄՆ օդային ուժերի բազան: Կարծում եմ, որ ԱՄՆ-ը շատ զգոյշ է վերաբերւում Թուրքիայի հետ յարաբերութիւններին: Էրդողանի ամբիցիաները գաղտնիք չէն որեւէ մէկի համար Վաշինգտօնում: Եւ ընդհանրապէս դրանք որեւէ մէկի համար գաղտնիք չպէտք է լինէն: Էրդողանն իրեն տեսնում է՝ որպէս ամբողջ մահմեդական աշխարհի առաջնորդ:
Վերջին 25 տարուայ ընթացքում՝ իշխանութեան գալուց յետոյ, երբ նախ՝ Ստամբուլի քաղաքապետն էր, ապա՝ վարչապետը, յետոյ՝ նախագահը, նա բաց տեքստով խօսում է Օսմանեան կայսրութիւնը վերականգնելու, Արեւելքից դէպի Արեւմուտք պանթուրքական դարպասները բացելու մասին, մի բան, որը գերիշխում է ԱՄՆ արտաքին քաղաքականութեան մտածելակերպի մէջ Վաշինգտօնում: Դա այն պնդումն է, որ Ռուսաստանը պիտի լինի ԱՄՆ թշնամին, եւ ամէն բան, որը խանգարում է Ռուսաստանի ամբիցիաներին մեր տարածաշրջանում, ԱՄՆ-ը պէտք է դրան սատարի: ԱՄՆ-ը ամէն կերպ խրախուսում է Ադրբեջանի, Հայաստանի եւ Թուրքիայի՝ դէպի Արեւմուտք թեքուելու միտումը, ինչը որոշակիօրէն կմեկուսացնի Ռուսաստանը: Սա բաւականին վտանգաւոր միտք է: Այն պարտադիր տապալուելու է եւ հիմա էլ տապալւում է մեր աչքերի առաջ: Գաղափարը, որ ԱՄՆ-ը կարող է օգտագործել Ուկրաինան՝ Ռուսաստանը թուլացնելու եւ Պուտինին տապալելու համար, նոյնպէս տապալւում է՝ հաշուի առնելով Աւդեեւկան ընկնելու մասին վերջին նորութիւնը: Դա չի ստացուի: Ռուսաստանը շատ ուժեղ է, եւ Ռուսաստանը շատ աւելի կարեւոր շահ ունի, որպէսզի ազդեցութիւն գործի իր հարաւային սահմանային մերձակայ այս ռեգիոնում, քան ԱՄՆ-ը:
Եւ Ռուսաստանը հեշտութեամբ դրանից չի հրաժարուի: Ցաւօք սրտի, ԱՄՆ-ը շատ ցինիկ խաղ է խաղում. ԱՄՆ-ը եւ Եւրոպան խրախուսում են հայերին, որ նրանք ազատուէն Ռուսաստանից՝ որպէս իրենց դաշնակից, եւ թեքուէն դէպի Արեւմուտք: Եւ ամէն անգամ, երբ Հայաստանը դիմել է ԱՄՆ-ին եւ Արեւմուտքին՝ օգնութիւն ստանալու խնդրանքով՝ սկսած 2020թ. պատերազմից, ԱՄՆ-ը ոչինչ չի արել, բացի դատարկ, ստանդարտ դիւանագիտական յայտարարութիւններից: Ասել են, որ ԱՄՆ-ը մտահոգուած է այս իրադարձութիւններով, կոչ է անում զսպուածութիւն ցուցաբերել, գնալ խաղաղութեան եւ զինադադարի, բայց ԱՄՆ-ը կատեգորիկ մերժել է այդ կոչերն Ուկրաինայում եւ Գազայում: Այսինքն՝ ես չեմ կարծում, որ ինչ-որ բան փոխուել է: Հայաստանն իրեն դրեց ոչ նախանձելի դրութեան մէջ՝ կապերը խզելով Ռուսաստանի հետ կամ շարունակելով օտարել Ռուսաստանը, որ փարուի Եւրոպական միութեանը եւ ԱՄՆ-ին՝ առանց տեսնելու որեւէ դրական արդիւնք:
Մի բան շատ պարզ է: Ճգնաժամէրի ժամանակ՝ 2020թ. պատերազմի կամ 2022-2023թթ. շրջափակման օրերին, կամ 2023թ. հայերի էթնիկ զտման ժամանակ, եւրոպացիներն ու ամերիկացիները ոչի՛նչ չէին արել, ոչինչ չէի՛ն արել: Եւ վէրքի վրայ աղ լցնելու համար ԱՄՆ-ը յայտարարեց, որ 1 միլիոն դոլար փող կ’ուղարկի՝ որպէս օգնութիւն Արցախից բռնի տեղահանուած փախստականների համար: Որպէսզի դուք հասկանաք, թէ դա ի՞նչ թիւ է, ասեմ, որ Պենտագոնում երեւի ամէն ամիս 1 միլիոն դոլար ծախսում են զուգարանի թուղթ ձեռք բերելու համար: Այդպիսի գումար ուղարկելը 100.000-ից աւելի մարդու համար ծիծաղելի է ու վիրաւորական: Այդ գումարն ուղարկելն արեւմտամէտ, եւրոպամէտ եւ հակառուս ներկայացող մարդկանց համար ներկայացւում է՝ որպէս մեծ սենսացիայ: Եւ մինչեւ հիմա մենք դրանից որեւէ արդիւնք չենք քաղում, բացի ողբերգական արդիւնքներից:
– Որեւէ մէկը, որեւէ պետական գործիչ ԱՄՆ-ում, Եւրոպայում կամ ՆԱՏՕ-ում ասե՞լ է, որ Արեւմուտքը պատրաստ է անվտանգութեան երաշխիքներ, լուրջ ռազմական օգնութիւն տրամադրել Հայաստանին կամ պաշտպանական դաշինք կնքել Հայաստանի հետ: Մենք ստացանք այդ ֆրանսիական Bastion-ները՝ մարդուժի տեղափոխման մեքենաները: Դրանք մէզ չէն կարող պաշտպանել արկերի եւ դրոնների դէմ: Սրանք տրանսպորտային մեքենաներ են, որոնք օգտագործւում են Աֆրիկայում հետախուզական եւ խաղաղապահ առաքելութիւնների համար: Եւ այո՛, սա, ինչպէս դուք ասում էիք, վէրքի վրայ աղ լցնել էր: Մենք ունենք քարոզիչների շատ լայն մի ցանց, որոնք ֆինանսաւորւում են օտարերկրեայ կառավարութիւնների կողմից: Նրանք էլ հէնց տարածում են այս ստէրը, որ Արեւմուտքը պատրաստ է մէզ օգնել, որ Ֆրանսիան մէզ ռազմական օգնութիւն է տրամադրում, եւ դա ներկայացնում են՝ որպէս այլընտրանք Ռուսաստանին: Ըստ Ձեզ՝ որեւէ մէկը Վաշինգտօնում կամ Եւրոպայում 3,5 տարի առաջ՝ պատերազմի ժամանակ, կամ հիմա կա՞, որեւէ պետական գործիչ, ով կասի, որ ԱՄՆ-ը կամ Եւրոպան պատրաստ են ռազմական օգնութիւն տրամադրել մէզ, կամ ռազմական դաշինք կնքել, կամ ապահովել մեր անվտանգութիւնը:
– Ո՛չ, Ձեր նշածներից ոչինչ չի ասուել, որեւէ բան չի առաջարկուել: Ես որեւէ բացայայտ բան չեմ լսել այն մասին, որ Հայաստանին պէտք է օգնութիւն տրամադրել, որ նա կարողանայ իրեն պաշտպանել: Խոսուել էր համատեղ զօրավարժութիւնների մասին: Շատ ընդհանուր խօսակցութիւններ են եղել ՆԱՏՕ-ին միանալու՝ Հայաստանի ցանկութեան մասին, որն անհասանելի երազանք է: Ո՛չ, մինչեւ հիմա Հայաստանը ստացել է միայն կոչեր՝ հանգիստ մնալու, խաղաղ ապրելու, հանդարտուելու, զինադադարի մասին: Դրանք եղել են շատ անորոշ, երկիմաստ, կարելի է ասել՝ անգամ անհասկանալի եւ ծիծաղելի կոչեր:
– Վենետիկի դիւանագիտութեան մէջ կայ մի այսպիսի սահմանում, որն օգտագործւում էր մի քանի դար առաջ՝ «verbis tanem generalis», որը նշանակում է՝ ընդհանուր խօսքեր: Վենետիկն իր դեսպանին ուղարկում էր Ֆրանսիայ՝ ֆրանսիացի թագաւորի հարսանիքին մասնակցելու համար, եւ նրան ինստրուկցիայ էր տուել՝ ասել ընդհանուր բառեր, ոչ մի կոնկրէտ բան խօսք չտալ: Եւ ես կարծում եմ, որ մեր օրինակով նոյնպէս այդպէս է. մենք մինչեւ հիմա միայն դա ստացանք՝ ընդհանուր բառեր: Մենք ստացանք 30 Bastion-ներ, որոնց կարելի է մէկ վայրկեանում ոչնչացնել մի արկով կամ մի դրոնով: Օրեր առաջ հէնց դրոններն էին օգտագործուել մեր դէմ: Հայաստանում հիմա կան այնպիսի մարդիկ, որոնք աւելի կաթոլիկ են, քան Հռոմի պապը: Նրանք խօսում են Արեւմուտքի անունից եւ խօսք տալիս, որ հէնց այն վայրկեանին, երբ մենք դուրս կը գանք Ռուսաստանի հետ մեր դաշինքից, դէմոկրատիայի աշխարհը գրկաբաց կ’ընդունի մէզ, մենք կը դառնանք արեւմտեան դաշինքի անդամ-երկիր եւ երջանիկ կապրենք յաւէրժ՝ ունենալով անվտանգութեան արեւմտեան երաշխիքներ:
Այս յայտարարութիւնները երկար պատմութիւն ունեն: Երբ Նենսի Փելոսին այցելեց Հայաստան, բոլորն էքստազի մէջ էին յայտնուել: Երբ Մակրօնն ինչ-որ բան գրեց իր Թուիթթերում, մարդիկ այստեղ ցնծում էին, խանդավառուած էին: Յիշէնք նաեւ եւրոպական դիտորդների հետ կապուած պատմութիւնը, որոնք մինչեւ հիմա այստեղ են: Մեզ վրայ մի քանի օր առաջ եւս մէկ յարձակում եղաւ, եւ մենք ոչինչ չլսեցինք եւրոպացի դիտորդներից: Ես չգիտեմ՝ նրանք ինչով էին զբաղուած: Ֆրանսիայի Սենատը կոչ արեց Արցախը ճանաչել: Դա տեղի չունեցաւ: Ասում էին, որ արեւմտեան դէմոկրատիաները կը գան, մէզ կօգնէն, քանի որ մենք թաւշեայ դէմոկրատիայ դարձանք: Դա էլ չեղաւ: Եւ մի բան էլ: Մենք «եղբայրական» օգնութիւն ցուցաբերեցինք Թուրքիային երկրաշարժից յետոյ:
Ասում էին՝ դա ամէն ինչ կփոխի, մենք եղբայրական յարաբերութիւններ կ’ունենանք Թուրքիայի հետ: Դա նոյնպէս տեղի չունեցաւ: Այս մարդիկ անընդհատ ասում են բաներ, որոնք սուտ են: Այստեղ այդ մարդկանց շատ լայն ցանց կայ: Այստեղ նրանց ձայնը լսւում է սոցցանցերում, իւթուբեան ալիքներում: Մենք խօսում ենք տասնեակ-միլիոնաւոր դոլարների մասին: Ըստ մի աղբիւրի՝ միայն մէկ կազմակերպութիւնից նրանք ստանում են 33-50 միլիոն դոլար: Հայաստանում այդ փողով շատ բան կարելի է անել: Աշխարհում որեւէ նման նախադէպ կա՞: Ինչո՞ւ այս կազմակերպութիւնները չէն ուզում հովանաւորել թաւշեայ յեղափոխութիւններ Թուրքիայում կամ Ադրբեջանում, ինչո՞ւ չէն ուզում դէմոկրատիայ տարածել մեր հարեւան երկրներում:
– Որովհետեւ Թուրքիան, Ադրբեջանը եւ այլ հետխորհրդային երկրները դա թոյլ չէն տա: Նրանք գիտէն, թէ որն է այդ յեղափոխութիւնների իրական նպատակը. մի քանի շեքել նետելն է որոշ երկրների ուղղութեամբ եւ այդպէս վերահսկել մեսիջները կամ ուղերձները: Կարելի է ասել, որ այս դէպքում հայկական Սփիւռքը շատ դէպքերում Հայաստանի շահերին հակառակ է գործել: Կան շատ ամերիկահայեր ու եւրոպահայեր, որոնք գուցէ լաւ մտադրութիւններ ունեն, մասնակցում են Հայաստանի զարգացմանը, Արեւմուտքի կողմից ֆինանսաւորուող կազմակերպութիւնների հետ գալիս են Հայաստան, լինի դա համալսարան կամ հետազօտական կամ ուղեղային կենտրոն: Կրկնում եմ՝ հնարաւոր է՝ նրանք լաւ մտադրութիւններ ունեն, բայց դրա արդիւնքն այն է, որ դա դառնում է ապրելակերպ:
Եւ կան սահմանափակումներ, թէ նրանք ինչ կարող են ասել կամ անել: Դա վերահսկւում է նրանց արտաքին հովանաւորների կողմից: Սովորաբար դա վերաբերում է դէմոկրատիայի կամ մարդու իրաւունքների մասին խօսելուն կամ Թուրքիային ու Ադրբեջանին քննադատելուն, ինչն արգելուած է եւ երբեք չի թոյլատրւում արտասահմանեան սպոնսորների կողմից: Եթէ դուք լսեք այդ կազմակերպութիւնների ուղերձները, դա պարզ կը դառնայ: Փոխարէնը՝ մենք անընդհատ լսում ենք քննադատութիւն Ռուսաստանի հասցէին: Անգամ, եթէ ռուսները որոշ հարցերում կարող են ձեր դէմ գործել, նրանք այս տարածաշրջանում ունեն մշտական ներկայութիւն: Եւ ինչպէս ես սիրում եմ ասել, ամէն ամիս կայուն ձեւով ստացուող աշխատավարձը մեծ խթան է, որպէսզի դուք շարունակեք ձեր գործը:
Ուզում եմ ասել՝ այդ մարդիկ շարունակում են տանել հակառուսական այդ կուրսը, քանի որ ամէն ամիս ստանում են այդ ֆինանսներն արտասահմանեան կազմակերպութիւններից: Եւ շատ դէպքերում դուք տեսնում եք մարդկանց, ովքեր գուցեեւ լաւ մտադրութիւններով են աշխատում այդ կազմակերպութիւններում, բայց նրանց ասելիքը սահմանափակ է: Օրինակ՝ նրանք կարող են ընդհանուր ձեւով խօսել դէմոկրատիայի, մարդու իրաւունքների, կոռուպցիայի մասին, բայց չէն խօսի Հայոց ցեղասպանութեան, մեր՝ թուրքերի կողմից ուժով խլուած հողերը վերադարձնելու մասին, մեր բաց վէրքի, մեր դէմ սանձազերծուած ագրեսիայի մասին: Նրանք խօսում են խաղաղ նախաձեռնութիւնների մասին: Մենք գիտենք, որ սա դաժան աշխարհ է: Երբ դուք պառկում եք գէտնին, ենթարկւում եք ու աղաչում խաղաղութիւն, դուք այն չեք ստանայ: Դուք խաղաղութեան կարող եք հասնել, երբ զսպեք կամ վնաս հասցնեք ձեր թշնամուն:
– Մեր երկրի ղեկավարն այդպէս չի կարծում: Նա մի երկու օր առաջ մի ճառով հանդէս եկաւ, որ Հայաստանը պէտք է թոյլ մնա եւ չպէտք է փորձի վերականգնել իր ռազմական ուժերը, իր բանակը, որպէսզի չսադրի իր հարեւաններին: Կարծեմ նա պատմութեան մէջ 1-ին մարդն է, որն այսպիսի բան է ասել: Բայց մենք մի քանի պատմական ռեկորդներ ունենք: Դուք յիշում եք, որ Լեռնային Ղարաբաղում էթնիկ զտման ժամանակ նա ասաց, որ դա իրեն չի վերաբերում, իսկ մեր ՊՆ-ն ասաց, որ Հայաստանում ամէն ինչ խաղաղ է, եւ դրանից դուրս մէզ որեւէ բան չի հետաքրքրում: Ես աշխարհի պատմութեան մէջ նման բան չեմ յիշում:
– Մեր՝ բոլորիս մասին պէտք է դատէն՝ ըստ արդիւնքի: Ֆուտբոլի, հոկեյի կամ ամերիկեան ֆուտբոլի մարզիչը ստանում է այն իրավիճակը, որը ստանում է: Նրանց տալիս են խաղացողներ ու արդիւնքներ պահանջում: Եթէ նրանք արդիւնքներ չէն ապահւում, կարող են բողոքել խաղացողներից կամ այլ բաներից, սակայն նրանց մասին դատելու են իրենց ցոյց տուած արդիւնքներով: Եւ եթէ նրանք արդիւնքի չէն հասնում, նրանց գործից ազատում են:
– Ո՛չ մէզ մօտ: Դուք կարող եք փաստարկ բերել, որ այս անձն արտաքին գործակալ է, բայց եթէ անգամ չխօսենք դրա մասին կամ նրա՝ կոմպետենտ կամ ոչ կոմպետենտ լինելու մասին, ուղղակի նայեք արդիւնքներին:
Երբ նա եկաւ իշխանութեան, կար «Արցախի Հանրապետութիւն» անուամբ պետութիւն. այն հիմա գոյութիւն չունի: Կային 5000-6000 երիտասարդ տղաներ, ովքեր կենդանի էին. նրանք այլեւս չկան: Հայաստանին ամէն կողմից սեղմում են: Սիւնիքը, կարելի է ասել, դարձել է բաց ռազմական գօտի: Իրավիճակն այսպիսին չէր, երբ նա 2018թ. եկաւ իշխանութեան: Նա կարող է մեղադրել նախկիններին, դաշնակիցներին, Ռուսաստանին, նա կարող է որոշ հիմքեր ունենալ նման մեղադրանքներ առաջադրելու համար, բայց դա նշանակութիւն չունի, քանի որ ղեկավար է:
Երբ դուք յաղթում եք, ձեզ խրախուսում են: Երբ դուք պարտւում եք, ձեզ պիտի մեղադրէն: Հայաստանը երբեք, երբեք դուրս չի գայ այս ճահիճից, քանի դեռ իշխանութեան են մնում այս անձը եւ այն մարդիկ, ովքեր սատարում են նրա այս գործելակերպին: Հայաստանը կանգնած է իր սւուերէնութիւնը կորցնելու եւ անյետանալու վտանգի առաջ: Եւ մենք դա տեսնում ենք այսօր, երբ Արարատ Միրզոյեանը գնում է Եւրոպայ եւ ասում՝ մենք կանենք ամէն ինչ, ինչ դուք ուզում եք, որ դառնանք եւրոպական ընտանիքի անդամ: Ինչպե՞ս կարող է հոգեբանօրէն առողջ մարդն այսպիսի բաներ ասել՝ լինելով դիւանագէտ, տալով սպիտակ կտրօն ու ասելով՝ ուղղակի գրեք գումարը:
Դա ամենածիծաղելի բանն է, որ ես լսել եմ իմ կեանքում: Ներէցէ՛ք, բայց մենք արդեօ՞ք արդէն չենք արել այն, ինչ մէզնից ուզում էին: Նա գնաց Պրահա, համաձայնութիւն ստորագրեց, որ Արցախն Ադրբեջանի մաս է: Դա մէզ ի՞նչ տուեց: Դուք տեսնում եք, որ մեր հակառակորդն աւելի ու աւելի ագրեսիւ է դառնում, եւ թոյլ դիրքից խաղալու նրա այդ մարտավարութիւնն ակնյայտ է, որ արդիւնք չի տալիս: Նա զիջում է, նահանջում է, իսկ Ալիեւն աւելի ու աւելի ագրեսիւ է դառնում: Դուք գիտեք, որ հիմա խօսում են անկլաւների, 100 000-աւոր ադրբեջանցիների՝ Հայաստան վերադարձի մասին, նա ուզում է Երեւանը, Սեւանի որոշ մասը, եւ մեր երկրի ամբողջ տարածքն անուանում է Արեւմտեան Ադրբեջան: Նա գնալով ագրեսիւանում է:
Այս թոյլ դիրքից հանդէս գալը որեւէ արդիւնք չի տալիս, բայց Փաշինեանը յամառօրէն շարունակում է դա անել: Եւ այս աննախադէպ փոխաբերութիւնը, որ մենք հագել ենք կարմիր շորեր ու անցնում ենք ճանապարհով, որտեղ ցլեր են կանգնած, բաւականին զարհուրելի է: Մենք վերադառնում ենք մանկապարտէզային իրավիճակի: Փաշինեանն ասում է՝ մենք պէտք է մեր հագուստները հանենք, որպէսզի չջղայնացնենք ցլերին: Փաշինեանը ասում է՝ մենք պէտք է փոխենք մեր Սահմանադրութիւնը, պէտք է հրաժարուենք մեր պատմական յիշողութիւնից, Ցեղասպանութեան յիշողութիւնից, պէտք է հրաժարուենք մեր պահանջներից Թուրքիայի նկատմամբ: Այսինքն՝ վերջին հաշուով մենք պէտք է ուղղակի այլեւս հայ չլինենք: Դա այս իրավիճակից դուրս գալու՝ նրա լուծումն է:
– Մեկ անգան եւս կասեմ՝ քանի այս անձը եւ իր անտուրաժը՝ ոչ կոմպետենտ, անմեղսունակ եւ կոռումպացուած ղեկավարները, իշխանութեան ղեկին են, Հայաստանին որեւէ լաւ բան չի սպասւում: Նա ապացուցեց, որ կամ անմեղսունակ է, կամ անզօր, կոռումպացուած: Ես նայում եմ վերջնական արդիւնքին ու տեսնում, թէ ինչ ժառանգութիւն նա ստացաւ եւ ինչ թողեց մէզ: Եւ դա ողբերգութիւն է, բացարձակ տապալում: Եւ ինչպէս դուք ասացիք, թշնամիներից բարի կամք աղերսելու այս մօտեցումը, այն բարի կամքը, որը գոյութիւն չունի, չի օգնում Հայաստանին: Հակառակը: Նա գրգռում է նրանց ախորժակը, որ աւելի շատ ստանան: Եւ պատմութիւնը դա ցոյց է տուել: Ոչ միայն Հայաստանի, Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի օրինակով, այլ ընդհանուր առմամբ: Երբ դուք թուլութիւն եք ցոյց տալիս, ապա ձեզ կուլ են տալիս: Եւ հիմա հէնց դա է տեղի ունենում: Եւ փոխանակ ռեսուրսներ կուտակել, ու ոչ միայն ռազմական, այլեւ դիւանագիտական ու Սփիւռքի, տեսեք՝ ինչով են զբաղուած: Մարդիկ մոռանում են, որ մեր սահմաններն արհեստական են ու պարտադրուած են մէզ:
Սփիւռքը շատ աւելի մեծ է, քան Հայաստանի բնակչութիւնը: Սփիւռքում հսկայական ռեսուրսներ կան, որոնք կարող են օգտագործուել, որպէսզի Հայաստանը լինի կայացած եւ առողջ պետութիւն: Դա երբեւիցէ լիովին չի օգտագործուել Հայաստանի բարեկեցութեան նպատակով: Յատկապէս այսօրուայ իշխանութիւնների կողմից, որոնք ամէն ինչ արեցին, որ օտարէն Սփիւռքում գոյութիւն ունեցող կարեւոր ուժերը:
Այս ռազմավարութիւնը՝ ծնկի գալ Եւրոպայի եւ ԱՄՆ-ի առջեւ եւ յոյսը դնել նրանց՝ շատ-շատ թոյլիկ, գոլ խոստումների վրայ, այն երկրների, ովքեր անգամ չէն փորձում կարեւոր, ռեալ խոստումներ տալ մէզ, այլ տալիս են գոլ խոստումներ ու 1 միլիոն դոլար 120 000 մարդու համար, եւ որոնք Ղարաբաղի վրայ յարձակումից ու էթնիկ զտումից յետոյ միայն ասացին՝ «Օ՜, ինչ վատ ստացուեց, եկէ՛ք խաղաղ ապրենք», ինչպէս Մանդելան էր ապրում, ուղղակի զարհուրելի է: Մենք ականատես եղանք Արցախի հայ բնակչութեան ցեղասպանութեանը: Սա ամենաահաւոր բանն է, որ ես տեսայ իմ կեանքի ընթացքում, եւ վստահ եմ, որ ամենահաւոր բանն է, որ ուրիշ մարդիկ են տեսել իրենց կեանքում: Այս տարածքի վրայ հազարաւոր տարիներով ապրող հայ մարդիկ հիմա այնտեղ չկան, ու շատ դժուար է լինելու փորձել նրանց այնտեղ վերադարձնել: Ես չեմ ասում, որ դա անհնար կը լինի, բայց կը լինի շատ ու շատ դժուար: Իմ ոչ հայ ընկերներից մէկը, երբ լսեց 2020թ. պատերազմի զինադադարի եւ այն զիջումների մասին, որ այս անձն արեց, նա ասաց՝ այս աշխարհում ո՞վ է տարածքներ զիջում:
Տարածքը, հողը ամենաարժէքաւոր բանն է: Որպէս երկրի ղեկավար՝ ձեր առաջնահերթութիւնը պառլամենտական համակարգ կամ նոր Սահմանադրութիւն ունենալը չէ, այլ սեփական երկիրը, տարածքը, սահմանները, հողը եւ ժողովուրդը պաշտպանելը: Եւ այս անձը կատաստրոֆիկ ձեւով ձախողել է երկրի ղեկավարի այդ երկու ամենակարեւոր պարտաւորութիւնները: Եւ այս միտքը, որ պէտք է դիմել առաջադէմ Արեւմուտքին եւ ոչ թէ՝ Միջին Արեւելքի երկրներին կամ Ռուսաստանին, եւ այս կերպ լուծել Հայաստանի խնդիրները, ուղղակի ծիծաղելի է՝ հաշուի առնելով, որ Արեւմուտքը, Եւրոպան եւ ԱՄՆ-ը մի քանի անգամ՝ 1918-ին, 1920-ին, 2020-ին, 2022-ին եւ 2023-ին, ապացուցել եւ ապացուցում են, որ որեւէ ռեալ ձեւով նրանք չէն օգնելու: Քանի՞ անգամ ձեզ պէտք է ապտակէն, որ դուք հասկանաք, որ ձեզ ապտակում են:
– Այո՛, հէնց դա է հարցը: Ես չեմ կարծում, որ մարդիկ հասկանում են, թէ ինչ է իրենց հետ կատարւում: Մենք անգամ չենք յիշում, թէ ինչ է մէզ հետ կատարուել 3 տարի առաջ: Եթէ ես ճիշտ եմ յիշում, Հայաստանն ինչ-որ մէկին ուղարկել էր Վաշինգտօն՝ պատերազմը կանգնեցնելու համար, բայց Վաշինգտօնն ասել էր՝ ներողութիւն, բայց ձեր գլխի ճարը դուք պէտք է տեսնեք:
Եթէ չեմ սխալւում, դա ԱՄՆ պաշտպանութեան նախարար Պոմպեոն էր, որն ասաց՝ մենք յոյսով ենք, որ հայերը կը կարողանան իրենց պաշտպանել: Եւ Հայաստանին որեւէ օգնութիւն չտրամադրուեց: Ինչ վերաբերում է այս՝ սիրաշահելով խաղաղութեան տանելու քաղաքականութեանը, մենք ունենք պատմական նախադէպեր, բայց այս ղեկավարութիւնը, այս խումբը շարունակում է խաղալ թոյլի դիրքից: Թուրքիային եւ Ադրբեջանին աղերսում է, որ խաղաղութիւն հաստատուի, անընդհատ զիջումների է գնում, եւ բոլորս տեսնում ենք, որ դա Ադրբեջանին չի կանգնեցնում: Նրանք աւելի ու աւելի համարձակ են դառնում: Նրանց ախորժակը բացւում է, բայց այս խումբը շարունակում է յամառօրէն հետեւել այս քաղաքականութեանը: Ինչ վերաբերում է Արեւմուտքին, Ձեր կարծիքով՝ ինչո՞վ է ուղղորդւում ԱՄՆ-ի քաղաքականութիւնը մեր տարածաշրջանում:
Մենք լսում ենք «ժողովրդավարութիւն», «մարդու իրաւունքներ», «միջազգային հանրութիւն» բառերը, բայց դրանից յետոյ մենք տեսնում ենք 35 000 մարդու սպանդ Գազայում, որոնց կէսը երեխաներ են, տեսնում ենք ՄԱԿ-ի լսումները, որտեղ ասւում է, որ սա ցեղասպանութիւն է, եւ ԱՄՆ-ը ասում է, որ վճռականօրէն կանգնած է Իսրայելի կողքին, եւ Իսրայելը շարունակում է ոչնչացնել դպրոցներ եւ հիւանդանոցներ, կատարում է պաղեստինցիների էթնիկ զտում: Մենք տեսնում ենք երկակի ստանդարտներ: Ուկրաինային յորդորում են շարունակել պատերազմը կէս միլիոն կեանքերի գնով, մէզ յորդորում են յանձնուել: Իսրայելին եւ Ուկրաինային յորդորում են չմոռանալ անցեալը, պահպանել իրենց պատմական յիշողութիւնը, չմոռանալ իրենց Հոլոքոստը կամ Գոլոդոմորի ժամանակ սովամահ եղած ուկրաինացիներին, իսկ մէզ յորդորում են մոռանալ մեր անցեալը:
Ռուսաստանը քննադատւում է, որովհետեւ նա բռնապետական եւ կոռումպացուած երկիր է, ինչպէս նրանք ասում են, իսկ Թուրքիան, Ադրբեջանը եւ Սաուդեան Արաբիան չէն քննադատւում բռնապետութիւններ եւ կոռումպացուած պետութիւններ լինելու համար, եւ այնտեղ թաւշեայ յեղափոխութիւններ չէն անցկացւում: Ռուսաստանին քննադատում են Թուրքիայ ներխուժելու համար, բայց Թուրքիային չէն քննադատում Սիրիայ, Իրաք ներխուժելու, Լիբիայում ռազմական օգնութիւն տրամադրելու, Կովկաս վարձկաններ բերելու համար: Տեսնում ենք կատարեալ լռութիւն: Ինչո՞ւ են այսպիսի երկակի ստանդարտներ կիրառւում: Արեւմտեան քաղաքականութիւնն իսկապե՞ս ուղղորդւում է դէմոկրատիայով, մարդու իրաւունքներով, միջազգային նորմերով:
– Դուք ենթադրում եք, որ կան այդպիսի ստանդարտներ: Դեմոկրատիայի եւ մարդու իրաւունքների գաղափարն օգտագործւում է որպէս զէնք այն երկրների դէմ, որոնք չէն հետեւում ԱՄՆ-ի քաղաքականութեանը կամ չէն համագործակցում Միացեալ Նահանգների հետ: Այս սկզբունքները կիրառւում են որպէս պատրուակ կամ արդարացում՝ այդ երկրներին պատժելու եւ մեկուսացնելու համար: Իսկ այնպիսի երկրների գործողութիւններ, ինչպիսիք են Թուրքիան, Սաուդեան Արաբիան եւ Ադրբեջանը, անտեսւում են, քանի որ նրանք պարում են Արեւմուտքի դուդուկի տակ: Այսինքն՝ սա շատ ցինիկ խաղ է: Այն աւանդական ամերիկեան արժէքները, որոնք այս երկիրը դարձրեցին հզօր, ուղղակի խաղաքարտ են դարձել գերտէրութիւնների այս ցինիկ պոկերի խաղի մէջ: Եւ ես այլեւս ոչ մի մխիթարութիւն չեմ տեսնում, երբ ԱՄՆ-ը խօսում է դէմոկրատիայի եւ մարդու իրաւունքների մասին, որովհետեւ այդ սկզբունքները ոչ մի նշանակութիւն այլեւս չունեն: Ամէն ինչ կախուած է նրանից, թէ ում իրաւունքներն են խախտւում, ոչ թէ՝ իրաւունքները խախտուո՞ւմ են, թե՞ ոչ:
– Դուք նշեցիք ժողովրդավարութիւնը, մարդու իրաւունքներն ու արեւմտեան արժէքները: Ինչպե՞ս կարելի է դրա մասին խօսել, երբ մենք մեր աչքերի առաջ տեսանք՝ ինչպէս 120 000 մարդ տեղահանուեց, չնայած դրանից առաջ եղել էին խոստումներ, որ դա չի հանդուրժուի Միացեալ Նահանգների կամ Եւրոպայի կողմից: Դուք յիշում եք, որ յայտարարութիւն էր եղել Պետդէպի ներկայացուցչի կողմից, որն ասաց՝ մենք չենք հանդուրժի էթնիկ զտում Ղարաբաղում, բայց նրանք շատ լաւ էլ դա հանդուրժեցին: Մի ուրիշ յայտարարութիւն էլ արուել էր Եւրոպառլամենտի արտաքին գործերի կոմիտէի նախագահ Դեյուիդ Մաքքալիստէրի կողմից, որն ասաց՝ լուրջ հետեւանքներ կը լինէն, եթէ լինի էթնիկ զտում: Եւ որեւէ լուրջ հետեւանք չկայ:
Ի դէպ, Ուրսուլայ ֆոն դեր Լեյենը համարեայ բառացիօրէն նոյն անկողնու մէջ մտաւ Ալիեւի հետ՝ ասելով, որ՝ մէզ պէտք են ձեր նաւթը եւ գազը, եւ այդ դէպքում դէմոկրատիան որեւէ դեր չխաղաց: Այսինքն՝ դէմոկրատիան ո՞ր սկզբունքներով է ուղղորդում ԱՄՆ եւ արեւմտեան արտաքին քաղաքականութիւնն այս տարածաշրջանում՝ հաշուի առնելով, որ որեւէ ջանք չի գործադրւում դէմոկրատիան Թուրքիայում, Ադրբեջանում կամ Սաուդիան Արաբիայում տարածելու կամ այդ երկրներին մարդու իրաւունքների խախտումների, կոռուպցիայի համար քննադատելու համար, կամ Թուրքիային՝ Սիրիայ կամ Հիւսիսային Իրաք ներխուժելու կամ հայերի ցեղասպանութիւնը ժխտելու, կամ Ադրբեջանին օգնելու համար, որ նա 2-րդ անգամ ցեղասպանութիւն իրականացնի: Մենք տեսնում ենք էթնիկ զտում Գազայում, տեսնում ենք, որ այնտեղ 30 000 քաղաքացիական անձ է սպանուել, որը շատ երկրների կողմից պաշտօնապէս ընդունուել է՝ որպէս ցեղասպանութիւն: Եւ ԱՄՆ-ը դեռ անուէրապահօրէն սատարում է Իսրայելին: Հարցն այն է, թէ ի՞նչ սկզբունքներով է ուղղորդւում ԱՄՆ արտաքին քաղաքականութիւնը, որովհետեւ շատ խառնաշփոթ իրավիճակ է, եւ դա լաւ տպաւորութիւն չի թողնում:
– Ես կպատասխանէի հետեւեալ ձեւով. Մարդու իրաւունքների եւ դէմոկրատիայի հարցերն աւարտւում են, երբ աւարտւում են ԱՄՆ սահմանները: Եւ անգամ այդ դէպքում այդ սկզբունքներն այնքան կարեւոր չէն, որքան անցեալում: Եւ երբ այդ սկզբունքները տարածւում են ԱՄՆ սահմաններից դուրս, սա, ուղղակիօրէն եւ դժբախտաբար, դարձել է առեւտրի առարկայ՝ պատժելու եւ մեկուսացնելու համար այն երկրներին, որոնք չէն ենթարկւում ԱՄՆ-ին, եւ անտեսելու այն դէպքերը, երբ դէմոկրատիան եւ մարդու իրաւունքները խախտւում են այն երկրների կողմից, որոնք համարւում են ԱՄՆ դաշնակիցներ: Սա է իրականութիւնը:
Սրանք ուղղակի դատարկ բառեր են, երբ ԱՄՆ-ը փորձում է բարոյական առաւելութիւն ապահովել իր համար այլ երկրների հանդէպ, երբ, ինչպէս դուք ասացիք, ԱՄՆ-ը անտեսում է ցեղասպանութիւնը, մարդու իրաւունքների խախտումները, բոլոր կողմերին կոչ է անում զսպուածութիւն ցուցաբերել եւ շարունակում է իր՝ չէզոք լինելու արհեստական մարտավարութիւնը, երբ կայ ագրեսոր, ու կայ զոհ: Եւ ես չգիտեմ՝ ինչո՞ւ պէտք է որեւէ մէկը յոյս դնի այս դատարկ խոստումների վրայ: Երբ դուք բիզնես կամ երկիր եք ղեկավարում, երկու բան պէտք է ունենաք՝ կամք եւ կարողութիւն, տաղանդ, որ յաղթեք կամ յաջողութեան հասնեք: Հայաստանում այսօր կայ մի կառավարութիւն, որը չունի ո՛չ կամք, ո՛չ էլ տաղանդ, որպէսզի Հայաստանը դուրս հանի այն ճահճից, որում Հայաաստանը գտնւում է այսօր: Դա չի նշանակում, որ Հայաստանում չկայ կամք ու տաղանդ. երբ այս իշխանութիւնը փոխուի, այս իրավիճակը նոյնպէս փոխուելու է: Բայց քանի դեռ դուք ունեք ղեկավարի դերում հանդէս եկող այս անձին, ես շատ հոռետես եմ Հայաստանի ապագայի վերաբերեալ, յատկապէս, երբ ինչպէս դուք ասացիք, մի քանի անգամ վստահել են արեւմտեան դատարկ խոստումներին, եւ դա շատ վտանգաւոր է եղել եւ լինելու է ապագայում:
– Վիգէ՛ն, շատ շնորհակալ ենք, որ դուք ժամանակ գտաք մէզ հետ խօսելու համար: Մենք կարծում ենք, որ ձեր մտքերը՝ որպէս մի մարդ, ով ներսից է ճանաչում Վաշինգտօնը, մեծ արժէք կ’ունենան Հայաստանի հասարակութեան համար: Շնորհակալ եմ, որ դուք ժամանակ գտաք մէզ համար: Մեզ շատ հաճելի էր:
Պատրաստեց՝ Գոհար Սաւզեանը
