Յունուարի 24-ին Ցիւրիխում Շուեյցարիայի հայ համայնքի ներկայացուցիչների հետ հանդիպմանը, խօսելով Հայոց Ցեղասպանութեան հարցի մասին, Նիկոլ Փաշինեանը, ըստ պաշտօնական տեսագրութեան, ասել է.
«Պետք է հասկանանք՝ լաւ, ինչ է տեղի ունեցել եւ ինչու է տեղի ունեցել։ Եւ ինչպե՞ս ենք մենք դա ընկալել, ու՞մ միջոցով ենք ընկալել։ Ո՞նց է, որ 1939 թւին Հայոց Ցեղասպանութեան օրակարգ չի եղել, եւ ո՞նց է, որ 1950 թւին Հայոց Ցեղասպանութեան օրակարգ յայտնուել է։ Ո՞նց է եղել, մենք պէտք է հասկանանք, թէ չպէտք է հասկանանք։ Այս թեմաների հետ պէտք է յարաբերուենք, թէ չպէտք է յարաբերուենք։ Մենք մեր ինքնութիւնը կառավարում ենք, թէ մենք մեր ինքնութիւնը չենք կառավարում: Ստեղ է հարցերը, որոնք պէտք ա խօսել: Ընդ որում, սրանք ֆունդամենտալ հարցեր են, որոնք պէտք ա հասկանանք, որ մեր խնդիրները լուծենք: Հակառակ դէպքում չենք բան անի…»։
Yerkir.am-ը պարզել է՝ սա Նիկոլ Փաշինեանի խօսքի ամբողջական հատուածը չէ: Խոսքի տեսագրութիւնից դուրս է թողնուած մի ընդարձակ հատուած, որտեղ Նիկոլ Փաշինեանը փորձել է նաեւ մասամբ բաւարարել հայ համայնքի ակնկալիքները:
Ստորեւ ներկայացնում ենք Փաշինեանի խօսքի այն հատուածը, որն առնչւում է Հայոց Ցեղասպանութեանը եւ որոնք դուրս է թողնուել տարածուած պաշտօնական տեսագրութիւնից: Յետաքրքրական է, որ Փաշինեանի խօսքի այս բաժինը հրապարակուել է նաեւ ՀՀ լրատուականներից մէկում, սակայն կարճ ժամանակ անց հեռացուել:
«Մեր ինքնութեան կառավարման հարցը հիմնարար է։ Մենք յաճախ պատմութեան ընկալումը թողել ենք ինքնահոսի, բայց պէտք է ուղղակիօրէն հարց տանք՝ ի՞նչ է նշանակում լինել ցեղասպանութիւնը վերապրած ժողովուրդ, եւ ինչպե՞ս պէտք է դա օգտագործել ոչ թէ որպէս անընդհատ ցաւի աղբիւր, այլ որպէս ուժ եւ շարժիչ ուժ»,- ասել է նա։
Վարչապետի խօսքով՝ այս թեման պէտք է ուսումնասիրուի ոչ միայն պատմաբանների, այլեւ քաղաքագէտների, ռազմաւարագէտների կողմից. «Պետք է ձեւաւորենք յստակ դիրքորոշում, թէ ինչ ենք ուզում ասել աշխարհին Հայոց Ցեղասպանութեան մասին։ Սա պահանջում է ոչ միայն խօսոյթ, այլեւ գործողութիւն»։
«Ես ուզում եմ ընդգծել, որ մեր Ցեղասպանութեան պատմութիւնը պէտք է դիտարկէնք ոչ թէ միայն որպէս ազգային վիշտ, այլ նաեւ որպէս միջազգային արդարութեան եւ իրաւունքների պայքարի օրինակ։ Սա է պատճառը, որ մենք պէտք է շարունակէնք աշխատել այս հարցի շուրջ եւ միջազգային հանրութեանը ներկայացնենք ոչ միայն այն, ինչ տեղի է ունեցել, այլեւ այն, ինչ դասէր պէտք է քաղենք բոլորս՝ նման դէպքերը կանխելու համար։
Այս ամէնը չի նշանակում, որ պէտք է մոռանանք մեր ցաւը։ Բայց մենք պէտք է աւելին անենք՝ այդ ցաւը վերածելով գործողութիւնների։ Մեր նպատակը պէտք է լինի ոչ միայն ճանաչումը, այլեւ մեր պետականութեան, մեր ինքնութեան եւ մեր միջազգային դիրքի ամրապնդումը։
Հայոց Ցեղասպանութեան պատմութեան ճիշտ ընկալումնուներ կայացումը մէզ համար պէտք է լինի մեր ինքնութեան մաս, բայց նաեւ գործիք՝ դէպի առաջ նայելու եւ մեր պետութեան ու ժողովրդի ապագան կառուցելու համար։ Մենք պէտք է կառավարէնք մեր պատմութիւնը, այլ ոչ թէ թոյլ տանք, որ պատմութիւնն անընդհատ կառավարի մէզ»։
Հարցին, թէ «ինչ նշանակութիւնուն են 1939-ի եւ 1959-ի իրադարձութիւնները Ցեղասպանութեան ընկալման եւ միջազգային օրակարգում դրա դիրքաւորման առումով, ինչպէս եք գնահատում այդ փոփոխութիւնները եւ դրանց ազդեցութիւնը մեր ազգային ու պետական ինքնութեան վրայ», Փաշինեանը պատասխանել է.
«Սա շատ կարեւոր եւ յաճախ անտեսուած թեմայ է։ Մենք յաճախ կենտրոնանում ենք Հայոց Ցեղասպանութեան պատմութեան վրայ որպէս մեր ազգային ցաւի եւ ողբերգութեան վրայ, բայց շատ յաճախ չենք տալիս հարց՝ ինչպե՞ս եւ ինչո՞ւ են այդ պատմական ժամանակաշրջաններում որոշակի փոփոխութիւններ եղել այս հարցի ընկալման մէջ։
1939 թուականին, օրինակ, Հայոց ցեղասպանութիւնը միջազգային օրակարգում չի եղել։ Պատճառներից մէկն այն է, որ այդ ժամանակ աշխարհն արդէն կանգնած էր նոր պատերազմի շեմին՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի շեմին, եւ այդ համատեքստում Ցեղասպանութեան հարցը քաղաքական մեծ ուժերի համար առաջնահերթ չէր։ Բայց այստեղ հարց է առաջանում՝ իսկ ինչո՞ւ։ Ինչպե՞ս է եղել, որ այն ժամանակ այս թեման լուռ մնաց։
Իսկ արդէն 1950-ականների վերջում եւ 1960-ականների սկզբում տեսնում ենք, որ Հայոց Ցեղասպանութեան թեման սկսում է աւելի ակտիւօրէն յայտնուել միջազգային օրակարգում։ Ինչո՞ւ այս փոփոխութիւնը տեղի ունեցաւ։ Ի՞նչ պայմաններ փոխուեցին, որոնք ստիպեցին աշխարհին վերանայել իր դիրքորոշումը։
Այս հարցերը կարեւոր են, քանի որ ցոյց են տալիս, թէ ինչպէս պատմութիւնը, քաղաքականութիւնը եւ միջազգային յարաբերութիւնները փոխկապակցուած են։ Մենք պէտք է հասկանանք, որ Հայոց Ցեղասպանութեան միջազգային ընկալման փոփոխութիւնները պայմանաւորուած էին նաեւ այն բանով, թէ ինչպէս է հայ ժողովուրդը ինքը խօսել իր ցաւի, իր անցեալի մասին եւ ինչ դիրքորոշում է ունեցել։
Ես կարծում եմ, որ մենք պէտք է ուսումնասիրենք այս հարցերը, որպէսզի աւելի լաւ հասկանանք՝ ինչու որոշակի ժամանակահատուածներում մեր պատմութիւնը լուռ է մնացել, իսկ որոշ ժամանակահատուածներում դարձել է աւելի լսելի։ Սա նաեւ կարեւոր է հասկանալու համար, թէ ինչ ռազմավարութիւն պէտք է կիրառենք այսօր՝ մեր պատմական ցաւը միջազգային օրակարգի կարեւոր մաս դարձնելու համար։
Այսպիսով, 1939-ը եւ 1959-ը մէզ դաս են տալիս՝ ցոյց տալով, թէ որքան կարեւոր է ոչ միայն միջազգային քաղաքական իրավիճակը, այլեւ այն, թէ մենք ինքներս ինչ դեր ենք խաղում մեր պատմութեան ներկայացման գործում։ Մենք պէտք է աւելի յստակ ձեւակերպենք մեր նպատակներն ու մեսիջները եւ դրանք հասցնենք միջազգային հանրութեանը, որպէսզի Հայոց Ցեղասպանութեան հարցը ոչ միայն ճանաչուի, այլեւ դառնայ մարդու իրաւունքների եւ արդարութեան համաշխարհային օրակարգի մասնիկ»։
Ի դէպ, Փաշինեանի խօսքի այս՝ չհրապարակուած կամ թաքցուած հատուածը յունուարի 26-ին գրեթէ նոյնութեամբ հրապարակուել է Փարիզի «Նոր Յառաջ» թերթում (թէ՛ կայքում, թէ՛ թերթային տարբերակով):
Ստորեւ ներկայացնում ենք նաեւ «Նոր Յառաջի» «ԶՈՒԻՑԵՐԻԱ – Վարչապետ Փաշինեան զուիցերայ հայ համայնքի ներկայացուցիչներու հետ հանդիպումին անդրադարձած է շարք մը կարեւորնիւթերու» ծաւալուն հրապարակման համապատասխան ենթաբաժինը.
«Հանդիպում զուիցերահայ համայնքի ներկայացուցիչներու հետ
Նոյն օրը Ցիւրիխի մէջ վարչապետը հանդիպում ունեցած է նաեւ զուիցերահայ համայնքի ներկայացուցիչներուն հետ, պատասխանելով զանոնց հետաքրքրող շարք մը հարցերու։
Ան յատկապէս անդրադարձած է Իրական Հայաստանի ռազմաւարութեան, Սփիւռքի հետ յարաբերութիւններուն, ինքնութեան պահպանման, երկրի տնտեսական զարգացման, պետական կառավարման համակարգի խնդիրներուն եւ իրականացուող բարեփոխումներուն, Հայաստանի ներքին եւ արտաքին մարտահրաւէրներուն ու զանօնք դիմագրաւելու համար ձեռնարկուող քայլերուն:
Ստորեւ կու տանք կարգ մը մանրամասնութիւններ վերոնշեալ հանդիպումէն.
«Անհրաժեշտ է վերանայել, թէ ինչպէս ենք խօսում Ցեղասպանութեան մասին»
“Հայոց Ցեղասպանութեան թեման, անշուշտ, մեր ինքնութեան անքակտելի մասն է։ Բայց ես ուզում եմ ընդգծել, որ մէզ անհրաժեշտ է վերանայել ոչ միայն այն, թէ ինչպէս ենք ընկալում Հայոց ցեղասպանութիւնը, այլ նաեւ այն, թէ ինչպէս ենք դրա մասին խօսում”,– ըսած է վարչապետը։
Հարցումին, թէ ինչպէ՞ս կը տեսնէ «Հայոց Ցեղասպանութեան նիւթի տեղն ու դերը մեր ազգային ինքնութեան եւ պետական քաղաքականութեան մէջ, ինչպէ՞ս կրնանք աւելի արդիւնաւետ օգտագործել այս հարցը մեր քաղաքական օրակարգին մէջ՝ թէ՛ ներքին, թէ՛ միջազգային մակարդակի վրայ», Փաշինեան պատասխանած է.
“Մենք պէտք է հասկանանք՝ ի՛նչ է տեղի ունեցել եւ ինչոյ՛ւ է տեղի ունեցել։ Սա ոչ միայն պատմական, այլեւ ռազմավարական հարց է։ Մենք պէտք է փորձենք հասկանալ՝ ինչո՞ւ 1939 թուականին Հայոց ցեղասպանութիւնը միջազգային օրակարգում չի եղել, իսկ 1950-ականներին՝ յայտնուել է։ Ինչպէ՞ս ենք մենք դա ընկալել, ո՞ւմ միջոցով ենք ընկալել եւ ի՞նչ հետեւութիւններ ենք արել”,– ըսած է ան եւ շարունակած.
“1939 թուականին, օրինակ, Հայոց ցեղասպանութիւնը միջազգային օրակարգի վրայ չի եղել։ Պատճառներից մէկն այն է, որ այդ ժամանակ աշխարհն արդէն կանգնած էր նոր պատերազմի շեմին՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի շեմին, եւ այդ համածիրում Ցեղասպանութեան հարցը քաղաքական մեծ ուժերի համար առաջնահերթ չէր։ Բայց այստեղ հարց է առաջանում՝ իսկ ինչո՞ւ։ Ինչպէ՞ս եղաւ, որ այն ժամանակ այս թեման լուռ մնաց։
Իսկ արդէն 1950-ականների վերջում եւ 1960-ականների սկզբում տեսնում ենք, որ Հայոց Ցեղասպանութեան թեման սկսում է աւելի աշխուժօրէն յայտնուել միջազգային օրակարգում։ Ինչո՞ւ այս փոփոխութիւնը տեղի ունեցաւ։ Ի՞նչ պայմաններ փոխուեցին, որոնք ստիպեցին աշխարհին վերանայել իր դիրքորոշումը։
Այս հարցերը կարեւոր են, քանի որ ցոյց են տալիս, թէ ինչպէ՛ս պատմութիւնը, քաղաքականութիւնը եւ միջազգային յարաբերութիւնները փոխկապակցուած են։ Մենք պէտք է հասկանանք, որ Հայոց Ցեղասպանութեան միջազգային ընկալման փոփոխութիւնները պայմանաւորուած էին նաեւ այն բանով, թէ ինչպէս է հայ ժողովուրդը ինքը խօսել իր ցաւի, իր անցեալի մասին եւ ինչ դիրքորոշում է ունեցել։
Ես կարծում եմ, որ մենք պէտք է ուսումնասիրենք այս հարցերը, որպէսզի աւելի լաւ հասկանանք՝ ինչոյ՛ւ որոշակի ժամանակահատուածներում մեր պատմութիւնը լուռ է մնացել, իսկ որոշ ժամանակահատուածներում դարձել է աւելի լսելի։ Սա նաեւ կարեւոր է հասկանալու համար, թէ ինչ ռազմավարութիւն պէտք է կիրառենք այսօր՝ մեր պատմական ցաւը միջազգային օրակարգի կարեւոր մաս դարձնելու համար։
Մենք պէտք է աւելի յստակ ձեւակերպենք մեր նպատակներն ու պատգամները եւ դրանք հասցնենք միջազգային հանրութեանը, որպէսզի Հայոց Ցեղասպանութեան հարցը ոչ միայն ճանաչուի, այլեւ դառնայ մարդու իրաւունքների եւ արդարութեան համաշխարհային օրակարգի մասնիկ”։
“Մեր ինքնութեան կառավարման հարցը հիմնարար է։ Մենք յաճախ պատմութեան ընկալումը թողել ենք ինքնահոսի, բայց պէտք է ուղղակիօրէն հարց տանք՝ ի՞նչ է նշանակում լինել ցեղասպանութիւնը վերապրած ժողովուրդ, եւ ինչպէ՞ս պէտք է դա օգտագործել ոչ թէ որպէս անընդհատ ցաւի աղբիւր, այլ որպէս ուժ եւ շարժիչ ուժ”։
Վարչապետին համաձայն՝ այս նիւթը պէտք է ուսումնասիրուի ոչ միայն պատմաբաններու, այլեւ քաղաքագէտներու, ռազմաւարագէտներու կողմէ. “Պէտք է ձեւաւորենք յստակ դիրքորոշում, թէ ի՛նչ ենք ուզում ասել աշխարհին Հայոց Ցեղասպանութեան մասին։ Սա պահանջում է ոչ միայն խօսոյթ, այլեւ գործողութիւն։ (…) Մենք պէտք է շարունակէնք աշխատել այս հարցի շուրջ եւ միջազգային հանրութեանը ներկայացնենք ոչ միայն այն, ինչ տեղի է ունեցել, այլ այն՝ ի՞նչ դասէր պէտք է քաղենք բոլորս՝ նման դէպքերը կանխելու համար։
Այս ամէնը չի նշանակում, որ պէտք է մոռանանք մեր ցաւը։ Բայց մենք պէտք է աւելին անենք՝ այդ ցաւը վերածելով գործողութիւնների։ Մեր նպատակը պէտք է լինի ոչ միայն ճանաչումը, այլեւ մեր պետականութեան, մեր ինքնութեան եւ մեր միջազգային դիրքի ամրապնդումը։
Հայոց Ցեղասպանութեան պատմութեան ճիշտ ընկալումն ու ներկայացումը մէզ համար պէտք է լինի մեր ինքնութեան մաս, բայց նաեւ գործիք՝ դէպի առաջ նայելու եւ մեր պետութեան ու ժողովրդի ապագան կառուցելու համար։ Մենք պէտք է կառավարէնք մեր պատմութիւնը, այլ ոչ թէ թոյլ տանք, որ պատմութիւնն անընդհատ կառավարի մէզ”։
Ստացւում է, որ Փաշինեանը սովորութեան համաձայն փորձել է բաւարարել բոլորին եւ դուր գալ թէ՛ համայնքի ներկայացուցիչներին, որոնցից ոմանք նաեւ Հայոց Ցեղասպանութեան վերապրողների ժառանգներ են, թէ՛ Էրդողանին:
Այդուհանդերձ, Էրդողանին չնեղացնելու եւ վերջինիս ամէն գնով բաւարարելու մոլուցքն այնքան մեծ է Փաշինեանի մօտ, որ հրահանգուել է անյապաղ թաքցնել իր խօսքի համապատասխան հատուածները:
Այդ խօսքերը, չնայած որ, խիստ վերապահումով կարելի է համարել հայամէտ, եւ դրանք ամենեւին այն չէն, ինչը պարտաւոր էր ասել Հայաստանի ղեկավարը, այնուամենայնիւ, անգամ այս՝ հայութեանը մասնակի բաւարարող ձեւակերպումները, որոնք, ըստ Նիկոլ Փաշինեանի, կարող էին եւ դուր չգալ Էրդողանին, հրատապ կարգով ջնջուել են մեդիատիրոյթից:
Վահէ Սարգսեան
