Հրայր Պալեան
Ադրբեջան
Ադրբեջանի ժառանգական բռնապետ-նախագահ Իլհամ Ալիեւը եւ նրա աւագ օգնականները քրէական պատասխանատուութիւն են կրում Լեռնային Ղարաբաղի հայերի նկատմամբ միջազգային իրաւունքի խախտման համար, ներառեալ ռազմական յանցագործութիւնները, մարդկութեան դէմ յանցագործութիւնները, էթնիկ զտումները եւ ցեղասպանութիւնը: Աւելին, Ադրբեջանը խախտել է ՄԱԿի կանոնադրութեան 2րդ յօդուածը, որն արգելում է ուժի սպառնալիքը կամ կիրառումը վէճերը լուծելիս, յատկապէս, երբ բանակցութիւնները շարունակւում էին Արեւմուտքի եւ Ռուսաստանի առանձին միջնորդութեամբ:
2023 թուականի Օգոստոսին Միջազգային քրէական դատարանի (ՄՔԴ) նախկին դատախազ Լուիս Մորենօ Օկամպոն եզրակացրեց, որ Լաչինի միջանցքի շրջափակումը եւ Լեռնային Ղարաբաղի եօթերորդ ամիսը շարունակուող պաշարումը «պէտք է ցեղասպանութիւն համարուեն՝ համաձայն Ցեղասպանութեան կոնվենցիայի (համաձայնագիրի) 2րդ յօդուածի «c» կէտի. «Մի խմբի համար միտումնաւոր այնպիսի կենսապայմաններ ստեղծելը, որոնք հաշուարկուած են դրա ֆիզիկական ոչնչացման համար»: Նա յաւելել է, որ դա ցեղասպանութիւն է սովի միջոցով: Լեմկինի ցեղասպանութեան ինստիտուտը պաշտպանել է Օկամպոյի եզրակացութիւնը, ինչպէս եւ այլ ցեղասպանագէտներ:
Թէեւ «էթնիկ զտումները» միջազգային իրաւունքի համաձայն ճանաչուած չէ որպէս յստակ յանցագործութիւն, այդ տերմինը (եզրը) ճանաչուել է Հարաւսլաւիայի համար միջազգային քրէական տրիբունալի (ատեանի) (ICTY) որոշումներում եւ նկարագրուել է որպէս «միտումնաւոր քաղաքականութիւն, որը մշակուել է մէկ էթնիկ (բնիկ, ցեղային) կամ կրօնական խմբի կողմից ուժով եւ ահաբեկչական մեթոդների կիրառմամբ այլ էթնիկ կամ կրօնական խմբի խաղաղ բնակչութեան դէմ որոշակի աշխարհագրական տարածքներից հեռացնելը»: Նման արարքները յանցագործութիւն են մարդկութեան դէմ եւ կարող են նաեւ ընդգրկուել ցեղասպանութեան սահմանման մէջ:
Բացի այդ, էթնիկ զտումները նշւում են 2005 թուականին ՄԱԿի Գլխաւոր ասամբլէայի (ժողովի) կողմից ընդունուած «Պաշտպանելու պատասխանատուութիւն» սկզբունքում, որտեղ ասւում է, որ երկրները պարտաւոր են պաշտպանել իրենց բնակչութեանը «ցեղասպանութիւնից, մարդկութեան դէմ յանցագործութիւններից, էթնիկ զտումներից եւ ռազմական յանցագործութիւններից»:
Հոկտեմբերի 3ին Հայաստանի խորհրդարանը վաւերացրեց ՄՔԴի Հռոմի կանոնադրութիւնը: Այնուամենայնիւ, «Հայաստանը կարող է անյապաղ յատուկ յայտարարութիւն ներկայացնել՝ համաձայն 12րդ յօդուածի 3րդ կէտի, որով Դատարանը իրաւասութիւն է շնորհում Լեռնային Ղարաբաղից հայկական տարածք էթնիկ հայերի բռնի տեղահանմանը»: Չնայած Ադրբեջանը չի վաւերացրել Հռոմի ստատուտը (կանոնադրութիւնը) , յօդուած 12(3)ը կարող է Ալիեւին եւ Ադրբեջանի այլ պաշտօնեաներին ենթարկել ՄՔԴ իրաւասութեանը:
Հայաստան
Հայաստանի կառավարութիւնը՝ վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանի գլխաւորութեամբ, Լեռնային Ղարաբաղի կորստի համար առաջնային քաղաքական պատասխանատուութիւն է կրում: 2022 թուականի Սեպտեմբերին Փաշինեանը ճանաչեց Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականութիւնը եւ ընդունեց, որ Լեռնային Ղարաբաղն Ադրբեջանի մաս է՝ պայմանով, որ անկլաւի (միջերկիր, կղզիացած տարածք) հայերի «իրաւունքներն ու անվտանգութիւնը» կարող են երաշխաւորուել Ադրբեջանի ինքնիշխանութեան ներքոյ:
Թէեւ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականութեան ճանաչումն անխուսափելի է՝ հաշուի առնելով երկու երկրների միջեւ սահմանի սահմանումը, Փաշինեանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի Ադրբեջանի մաս լինելու ճանաչումն անհատոյց զիջում է, որն առաջարկւում է առանց անկլաւի իշխանութիւնների հետ համաձայնութեան կամ խորհրդակցութեան:
Փաշինեանի զիջումը, որը բազմիցս վերահաստատուել է 2023 թուականին, փակեց միջազգային աջակցութեան դուռը՝ շարունակելու դէ ֆակտօ (իրողական) անկախութիւնը եւ ապագայում Լեռնային Ղարաբաղի անկախութիւնը դէ իւրէ (իրաւականօրէն) ճանաչելը:
Որպէս պոպուլիստ (ամբոխահաճ) առաջնորդ՝ Փաշինեանը, հաւանաբար, արձագանգեց հայ բնակչութեան մի մասի ցանկութիւններին, որոնք յոգնած էին Ադրբեջանի հետ տասնամեակների պատերազմից: Այս ցանկութիւնները համընկել են ԱՄՆի եւ ԵՄի նախապատուութիւնների հետ՝ արագ լուծելու Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութիւնը:
Անցած տարուայ ընթացքում Փաշինեանը վերակողմնորոշել է Հայաստանի անվտանգութեան հովանոցը Ռուսաստանից դէպի Արեւմուտք՝ միամտօրէն յոյս ունենալով Ադրբեջանի հետ շարունակուող բանակցութիւններում ստանալ ԱՄՆի եւ ԵՄի աջակցութիւնը: Ի վերջոյ, Փաշինեանն իր վերակողմնորոշմամբ եւ զիջումներով այլ բան չունէր ցոյց տալու, քան մտահոգութեան, դատապարտման ու կարեկցանքի անատամ արտայայտութիւնները: ԱՄՆն եւ ԵՄն աջակցել են հակամարտութեան վերաբերեալ Ադրբեջանի դիրքորոշմանը՝ նրա տարածքային ամբողջականութիւնը պաշտպանելու քօղի տակ: Փաշինեանի պասիւ (կրաւորական) պատասխանը բացեց Ալիեւի ախորժակը եւ նրա զգալի ռազմական զինանոցը շրջեց Հայաստանի դէմ՝ պահանջելով երկրի հարաւային Զանգեզուրի կամ Սիւնիքի շրջանի մի մասը, որը Ալիեւը կեղծ կերպով անուանում է «Արեւմտեան Ադրբեջան»:
Այս ֆիասկոյի (ձախողութեան) պատասխանատուութիւնը կրում է նաեւ Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարութիւնը: Միացեալ Նահանգները, Ֆրանսիան եւ Ռուսաստանը միասին՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի միջոցով, առաջ քաշեցին համապարփակ առաջարկներ, ներառեալ Մադրիդեան սկզբունքները 2008 թուականին՝ անորոշ ժամանակով երկարացնելու անկլաւի փաստացի անկախ կարգավիճակը եւ, ի վերջոյ, հանրաքուէի միջոցով ճանաչելու նրա ինքնորոշման իրաւունքը: Լեռնային Ղարաբաղի իշխանութիւններն անզգոյշ կերպով մերժեցին առաջարկը, քանի որ այն պահանջում էր վերադարձնել անկլաւի շրջակայքի տարածքները, որոնք ժամանակաւորապէս օկուպացուած (գրաւուած) էին 1994 թուականին՝ որպէս անվտանգութեան բուֆեր (արգելակ): Բաց թողնուեցին նաեւ այլ հնարաւորութիւններ:
2020 թուականի պարտութիւնից յետոյ ստեղծագործական փոխզիջումները կարող էին օգնել խուսափել Լեռնային Ղարաբաղի ամբողջական կորստից: Թերեւս, լիակատար անկախութեան փոխարէն, Լեռնային Ղարաբաղի որոշակի մակարդակի ինքնավարութիւնը կարող էր երաշխաւորել նրա բնակիչների իրաւունքները եւ անվտանգութիւնը՝ իրենց ընտրած իշխանութիւնների վերահսկողութեան ներքոյ՝ ի վերջոյ ճանաչելով Ադրբեջանի դէ իւրէ ինքնիշխանութիւնը Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ, բայց պահպանելով անկլաւի դէ ֆակտօ ինքնորոշումը:
Ընդհանուր առմամբ, ԼՂ հակամարտութեան կողմերի մէջ փոխզիջումը գալիս է թուլութեան հետ: Ըստ այդմ, այս կամ այն կողմը տարբեր կէտերում մերժել է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի առաջարկները: Այսպիսով, ցանկացած փոխզիջում ընդունելու Ադրբեջանի պատրաստակամութիւնը կասկածելի էր: Փոխարէնը, Ադրբեջանն իր նաւթադոլարային եկամուտները ծախսեց Թուրքիայից, Իսրայէլից, Ռուսաստանից, ԱՄՆից եւ Եւրոպայից գնուած զէնք կուտակելու վրայ եւ պատրաստուեց այն օրուան, երբ կարող էր ուժով լուծել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութիւնն իր օգտին: Այնուամենայնիւ, երբ բռնի հակամարտութիւնների ստատուս քուոն (հաստատուած իրավիճակը) անկայուն է, ստեղծագործական փոխզիջումների խթանումը կարող է անսպասելի դռներ բացել հակամարտութիւնների կարգաւորման հեռանկարային ջանքերում:
Արեւմուտք
Անցեալ տարի ԱՄՆն եւ ԵՄն համատեղ, իսկ Ռուսաստանը՝ առանձին-առանձին միջնորդեցին Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ խաղաղ բանակցութիւններում: Արտաքին գործերի նախարարների մակարդակով անցկացուել են մէկ տասնեակից աւելի գագաթնաժողովներ ու բանակցութիւններ: Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարութիւնը դուրս է մնացել այդ բանակցութիւններից: ԵՄ հովանու ներքոյ հայ-ադրբեջանական վերջին գագաթնաժողովը պէտք է կայանար Հոկտեմբերի 5ին Գրանադայում (Իսպանիա), սակայն Ալիեւը հրաժարուեց մասնակցել:
Մինչ ԱՄՆի եւ ԵՄի լաւատեսներն ակնկալում էին, որ Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ խաղաղութեան համաձայնագիրը կը կնքուի մինչեւ տարեվերջ, Ադրբեջանի ագրեսիան (յարձակումը) Լեռնային Ղարաբաղի դէմ եւ անկլաւի հայերի էթնիկ զտումները ջնջեցին նման վարդագոյն կանխատեսումները:
Պատերազմի պատճառով Եւրոպա գազի մատակարարման հարցում Ադրբեջանի դերի մեծացմանը զուգընթաց, Ուկրաինան, ԵՄն եւ ԱՄՆը ցանկանում էին արագ լուծում տալ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցին՝ կոչ անելով վերաինտեգրել (վերահամարկել) անկլաւն Ադրբեջանին՝ իր հայ բնակիչների համար «իրաւունքների եւ անվտանգութեան երաշխիքներով»: Այնուամենայնիւ, հայերի վերաինտեգրման համար Ադրբեջանն առաջարկում էր միայն քաղաքացիութեան իրաւունքներ՝ համաձայն երկրի թերի սահմանադրութեան, որը չէր կարող երաշխաւորել անհատների կամ փոքրամասնութիւնների իրաւունքները: Հաշուի առնելով Ադրբեջանում տասնամեակների կատաղի հակամարտութիւնը եւ կատաղի հայատեացութիւնը, առանց յուսալի երաշխիքների, հայերը վախենում էին իրենց կեանքի համար: Միջնորդները խուլ էին այս իրողութեան նկատմամբ:
Քանի որ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը դուրս է բանակցային օրակարգից, միջնորդները կարող են կենտրոնանալ Հայաստան-Ադրբեջան սահմանի սահմանազատման եւ հաղորդակցական կապերի վրայ, այդ թւում՝ Ադրբեջանի կողմից աջակցուող Թուրքիայի կողմից հայկական Սիւնիքով իր վերահսկողութեան տակ գտնուող «միջանցք» ստեղծելու պահանջի վրայ: Ադրբեջանի վերջին պահանջը հիմնուած է 2020 թուականի Նոյեմբերի 9ին Ռուսաստանի, Հայաստանի եւ Ադրբեջանի կողմից ստորագրուած հրադադարի մասին եռակողմ համաձայնագրի վրայ: 9րդ կէտը նախատեսում է «տրանսպորտային կապեր Ադրբեջանի արեւմտեան շրջանների… Ադրբեջանի եւ (Նախիջեւանի)… մարդկանց, տրանսպորտային միջոցների եւ ապրանքների անարգել տեղաշարժի համար երկու ուղղութիւններով»: Քանի որ եռակողմ համաձայնագրի հիմնական նպատակը Լեռնային Ղարաբաղում բոլոր ռազմական գործողութիւնների դադարեցումն էր (կէտ 1), Սեպտեմբերի 19ին Ադրբեջանի կողմից լայնամասշտաբ պատերազմի վերսկսումը խախտեց եւ ամբողջութեամբ չեղեալ յայտարարեց պայմանագիրը: Հետեւաբար, Ադրբեջանն օրինական իրաւունք չունի պահանջելու հայկական տարածքով անցում կատարել: Այնուամենայնիւ, հաշուի առնելով Հարաւային Կովկասում հաղորդակցական կապերի ռազմավարական նշանակութիւնը, կողմերի միջեւ բանակցութիւնների միջոցով կարելի է ձեռք բերել փոխշահաւէտ համաձայնութիւն:
Ցաւօք, ԱՄՆն եւ ԵՄն նախընտրել են աջակցել Ադրբեջանի կողմից տարածքային ամբողջականութեանն ու ինքնորոշմանը վերաբերող միջազգային օրէնքների մեկնաբանութեանը: ԱՄՆը, ԵՄն եւ միւսները հաշուի են առել միջազգային իրաւունքի էւոլիւցիան (եղափոխութիւնը, այստեղ՝ հոլովոյթը) Կոսովոյի, Արեւելեան Թիմորի եւ այլ դէպքերի վերջին գործերում՝ կողմ լինելով ուղղիչ ինքնորոշմանը, երբ խախտուել են այդ երկրների հատուածների հիմնարար իրաւունքները: Հաշուի առնելով Արեւմուտքի աճող կախուածութիւնը Ադրբեջանի բարի կամքից՝ մեծացնելու գազի մատակարարումները Եւրոպա, ԱՄՆն եւ ԵՄն խախտել են Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութիւնում անկողմնակալութեան իրենց յանձնառութիւնը:
Նրանք պաշտպանեցին Ադրբեջանի անվերապահ տարածքային ամբողջականութեան մեկնաբանութիւնը՝ ըստ էութեան հանդէս գալով որպէս վերջինիս փաստաբաններ:
Երբ Սեպտեմբերի վերջին Լեռնային Ղարաբաղի ողջ բնակչութիւնը Հայաստանի ճանապարհին էր, ԱՄՆ եւ եւրոպացի պաշտօնեաները ժամանեցին Հայաստան՝ դատարկ մտահոգութիւն, վիշտ եւ կարեկցանք յայտնելու եւ չնչին մարդասիրական օգնութիւն նուիրաբերելու համար: ԱՄՆն եւ Եւրոպան, էլ չեմ խօսում Ռուսաստանի մասին, իշխանութիւն տուեցին Ալիեւին այն բանից յետոյ, երբ չկարողացան պատժամիջոցներ կիրառել Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի դէմ նախկին խախտումների համար: Ալիեւին թոյլ տրուեց խուսափել պատասխանատուութիւնից՝ «կարողութիւնը ճիշդ է անում» սկզբունքով՝ հասկացնելով, որ դա կարող է աւելի կարեւոր լինել, քան միջազգային նորմերը, եւ որ եթէ մէկը ցանկանում է խաղաղութիւն, ապա պէտք է պատրաստուի պատերազմի:
Ռուսաստան
2022 թուականի Փետրուարից Ռուսաստանը զբաղուած է Ուկրաինայի պատերազմով, եւ նրա աշխարհաքաղաքական շահերի շրջանակը Հարաւային Կովկասում զգալիօրէն նեղացել է: Զգալով դա՝ Ադրբեջանը բազմիցս փորձարկել է Հայաստանի ռազմական պաշտպանութիւնը եւ Ռուսաստանի հնարաւոր արձագանգը 2020 թուականի եռակողմ համաձայնագրի խախտումներին: Լաչինի միջանցքի շրջափակումը եւ Ադրբեջանի կողմից կրկնուող ագրեսիան Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ հայկական դիրքերի, ինչպէս նաեւ հայ-ադրբեջանական սահմանի երկայնքով մնացին անհերքելի: Ադրբեջանի եւ Ռուսաստանի ու Թուրքիայի ու Ռուսաստանի միջեւ զարգացող գործարար յարաբերութիւնները, անկասկած, նոյնպէս նպաստեցին Ռուսաստանի ամենաթողութեան պահուածքին, ինչը դրդեց Ադրբեջանին շարունակել Սեպտեմբերի 19ի յարձակումը Լեռնային Ղարաբաղի դէմ: Ռուսաստանը չարձագանգեց նոյնիսկ այն ժամանակ, երբ Ադրբեջանի կողմից յարձակման առաջին ժամերին գնդակոծութեան արդիւնքում զոհուեց նրա խաղաղապահ ուժերի հրամանատարի տեղակալը:
Աւելին, 2018 թուականին Հայաստանում տեղի ունեցած «գունաւոր յեղափոխութիւնից» յետոյ Փաշինեանի վարչապետ ընտրուելուց յետոյ նախագահ Պուտինն անվստահութիւն յայտնեց ժողովրդական ընդվզման արդիւնքում վարչապետ դարձած լրագրողին: Վերջերս Փաշինեանի գործողութիւնները Մոսկուայում մեկնաբանուեցին որպէս հակառուսական, այդ թւում՝ Հայաստանում աննախադէպ համատեղ զօրավարժութիւնները՝ ներգրաւելով ամերիկեան փոքրաթիւ զինուորական կոնտինգենտի (բաժինի), Փաշինեանի կնոջ այցը Կիեւ եւ Հայաստանի կողմից ՄՔԴի կանոնադրութեան վաւերացումը Սեպտեմբերին:
Փաշինեանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի մերժումից յետոյ նախագահ Պուտինն ասաց, որ եթէ Հայաստանը պատրաստ է Լեռնային Ղարաբաղը տալ Ադրբեջանին, ապա Ռուսաստանն այլեւս չպէտք է քարոզի անկլաւի ինքնորոշումը: Այնուհետ Պուտինը կոչ արեց Լեռնային Ղարաբաղն ինտեգրել (միացնել, ներառել) Ադրբեջանին: Այսպիսով, Ռուսաստանը շարժուեց աջակցելու Ադրբեջանին՝ Լեռնային Ղարաբաղը հնազանդեցնելու ձգտումներում, այլ ոչ թէ պահպանել Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի վերաբերեալ իր նախկինում ոչ միանշանակ դիրքորոշումը, որը նպաստում էր Հարաւային Կովկասում ռուսական ներկայութեան շարունակմանը:
Բացի Լեռնային Ղարաբաղի վրայ ազդեցութիւնից, Ռուսաստանի զայրոյթը, հաւանաբար, աղէտալի հետեւանքներ կ՛ունենայ Հայաստանի տնտեսութեան համար: Հայաստանի տնտեսութեան կարեւոր յենասիւները, այդ թւում՝ երկրի էներգետիկ (ուժանիթի) հզօրութեան 90%ը, վերահսկւում են ռուսական շահերի կողմից: Հայկական գիւղմթերքի արտահանումը Ռուսաստան արդէն իսկ սահմանափակումների է բախւում. Հայաստանի արտահանման մօտ 40%ը ուղղւում է Ռուսաստան: Բացի այդ, Ռուսաստանում աշխատող հայերի մի զգալի մասը 2022 թուականին Հայաստան են ուղարկել 3.6 միլիարդ դոլարի անձնական դրամական փոխանցումներ իրենց ընտանիքներին: Ի վերջոյ, Ռուսաստանը կարող է փորձել «վերականգնել իր ազդեցութիւնը Հայաստանի վրայ՝ Փաշինեանին համախոհներով փոխարինելով…»:
Ի՞նչ Կարելի Է Անել Հիմա
Առաջին հերթին պէտք է բաւարարուեն Հայաստանի անմիջական մարդասիրական կարիքները: 100,000 փախստականներ կարիք ունեն ապաստանի, սննդի, առողջապահական խնամքի, վերապատրաստման եւ էմոցիոնալ (զգացական) աջակցութեան՝ արժանապատուութիւնը պահպանելու համար: Նրանք պէտք է պիտակուեն որպէս «փախստականներ», իսկ ՄԱԿ ՓԳՀն պէտք է շտապ օգնութիւն ցուցաբերի: Հայաստանի կառավարութեան կողմից ցուցաբերուող օգնութիւնը բաւարար չէ: Միջազգային հանրութիւնը պարտաւոր է ապահովել այդ փախստականների պաշտպանութիւնն ու խնամքը:
Բացի այդ, անհրաժեշտ է պահպանել փախստականների՝ Լեռնային Ղարաբաղ վերադառնալու իրաւունքը: Սակայն Ադրբեջանի դատարկ հռետորաբանութիւնը եւ հայերի վերադարձի համար առաջարկուող նուազագոյն պայմանները բաւարար չեն: Կոնկրետ (յստակ) միջոցներ պէտք է ձեռնարկուեն՝ ապահովելու համար, որ հայերը կարողանան օգտուել իմաստալից ինքնավարութիւնից եւ փոքրամասնութիւնների իրաւունքներից՝ միջազգային վերահսկողութեան եւ պաշտպանութեան ներքոյ: Աւելին, միջազգային հանրութիւնը պարտաւոր է ապահովել, որ տները, որոնք լքել են այդ փախստականները, եւ նրանց ունեցուածքը չաւերուի, բռնագրաւուի, թալանուի կամ այլ կերպ չվնասուի:
Ադրբեջանի կողմից հետախուզւում է Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ 300 ղեկավար՝ անկլաւում երեք պատերազմների ընթացքում կատարուած ռազմական յանցագործութիւնների կասկածանքով: Ոմանք արդէն պատանդ են վերցրել, տեսախցիկների առաջ նուաստացրել ու ուղարկել Բաքուի բանտեր: Բերման ենթարկուածների թւում են բարերար, անկլաւի նախկին պետնախարար Ռուբէն Վարդանեանը; Նախկին նախագահներ Արայիկ Յարութիւնեանը, Բակօ Սահակեանը եւ Արկադի Ղուկասեանը. նախկին արտգործնախարար Դաւիթ Բաբայեանը, պաշտպանութեան նախկին նախարար Լեւոն Մնացականեանը եւ ԱԺ նախկին նախագահ Դաւիթ Իշխանեանը: Միւս առաջնորդների գտնուելու վայրը յայտնի չէ:
Այս առաջնորդները պէտք է անյապաղ ազատ արձակուեն՝ առնուազն որպէս վստահութեան ամրապնդման միջոց: Միջազգային հանրութիւնը, մասնաւորապէս ԱՄՆը եւ ԵՄն, պարտաւոր են ճնշում գործադրել Ադրբեջանի վրայ՝ նրանց անյապաղ ազատ արձակելու համար: Բացի այդ, սեպտեմբերեան կարճատեւ մարտերի ժամանակ Ադրբեջանի կողմից կալանաւորուել են հայ ռազմագերիներ: Ադրբեջանում 2020 թուականի պատերազմից յետոյ անյայտ թուով ռազմագերիներ շարունակում են մնալ կալանքի տակ: Այժմ, երբ պատերազմն աւարտուած է, ռազմագերիները պէտք է անյապաղ ազատ արձակուեն՝ Ժնեւի կոնվենցիաների համաձայն: Լեռնային Ղարաբաղում մնացած «50ից 1000» հայերը՝ հիմնականում տարեցներ, հիւանդներ եւ վիրաւորներ, պէտք է պաշտպանուած լինեն՝ անկլաւ ուղարկելով միջազգային մարդու իրաւունքների դիտորդներին եւ լրագրողներին: Այս դիտորդներին պէտք է թոյլ տրուի այցելել անկլաւի հեռաւոր շրջաններ, որտեղ զանգուածային ջարդերի եւ զանգուածային գերեզմանների մասին լուրեր են տարածուել, նախքան որեւէ ապացոյց ոչնչացուելը:
Հզօր դիտորդական առաքելութիւն, որն աւելի մեծ է, քան ԵՄ ներկայիս առաքելութիւնը, պէտք է շտապ տեղակայուի հայ-ադրբեջանական սահմանի երկայնքով, որպէսզի թոյլ չտայ Ադրբեջանին յարձակուել հարաւային Հայաստանի վրայ՝ ինքնիշխան Հայաստանի տարածքով դէպի Նախիջեւան միջանցք ստեղծելու համար: Պէտք է դիտարկել այս առաքելութեան համար անվտանգութեան մանդատ (յանձնարարութիւն) ունենալու հնարաւորութիւնը: Հարկադիր լիազօրութիւններ ունեցող դիտորդների այլընտրանքը Հայաստանին պաշտպանական զէնքերով զինելն է՝ ուժային անհամաչափութիւնները շտկելու համար: Ներկայումս Հայաստանը չի կարող դիմակայել Ադրբեջանի գերակայ զինուած ուժերին:
ԱՄՆն եւ ԵՄն ափսոսանք եւ հիասթափութիւն են յայտնել, որ աւելին չեն արել Ադրբեջանին զսպելու համար: Լեռնային Ղարաբաղի համար ուշ է նման ափսոսանք ունենալը, իսկ Հայաստանի համար դեռ ուշ չէ: Այնուամենայնիւ, ժամանակն էական է: ԱՄՆն եւ ԵՄն պէտք է համատեղ օգնեն Հայաստանին շտապ գծել Ադրբեջանի հետ սահմանները: Բացի այդ, Հայաստանը պահանջում է լայնածաւալ միջազգային տնտեսական աջակցութիւն՝ վերջին ճգնաժամից դուրս գալու համար: Հակառակ դէպքում՝ Հայաստանին սպառնում է ընկղմուել ներքին անկարգութիւնների մէջ»:
Ինչն աւելի կարեւոր է, ԱՄՆը եւ ԵՄն պէտք է դադարեցնեն բոլոր ռազմական օգնութիւնն ու վաճառքը Ադրբեջանին: ԱՄՆի եւ ԵՄի պատժամիջոցները կարող են զսպել Ադրբեջանի յաջորդ հաւանական ագրեսիան հարաւային Հայաստանի դէմ: Այնուամենայնիւ, ածխաջրածնային շահերը, ամենայն հաւանականութեամբ, կը կանխեն Ադրբեջանի դէմ նման պատժամիջոցները:
Անմիջական կարիքներից բացի, Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ հակամարտութիւնը դադարեցնելու եւ կայուն խաղաղութեան հաստատման համար, ներկայիս միջնորդական ջանքերը պէտք է վերանայուեն՝ Ադրբեջանի ռազմական եւ աշխարհաքաղաքական առաւելութիւնների նկատմամբ համաչափութիւն ապահովելու համար: Աւելին, մեխանիզմներ (գործիքակազմեր) պէտք է գործադրուեն՝ լուծելու հակամարտութիւնների եւ չարաշահումների ժառանգութիւնը, որոնք խորը վէրքեր են թողել թէ՛ Հայաստանում, թէ՛ Ադրբեջանում»:
Հրատարակուած՝ Modern Diplomacy-ի մէջ
Հրայր Բալեանը վերջին 35 տարիների ընթացքում կիրառում է հակամարտութիւնների լուծում Մերձաւոր Արևելքում, Աֆրիկայում, Բալկաններում, Արևելեան Եւրոպայում, Կովկասում և Կենտրոնական Ասիայում: Նա ղեկավար պաշտօններում աշխատել է ՄԱԿ-ում, ԵԱՀԿ-ում և ՀԿ-ներում, այդ թուում՝ Քարթերի կենտրոնում (տնօրեն, հակամարտութիւնների լուծում, 2008-2022 թթ.)
