Մխիթար Մորադեան
Դոկտոր պրոֆէսոր, բ.գ.թ., կենսաւերլուծաբան
Սիրիայում հայերի վիճակը, յատկապէս այն շրջաններում, որտեղ նրանք կարող են վտանգի տակ լինել վերահսկողութեան փոփոխութեան պատճառով, ինչպէս, օրինակ, HTS (Հայաթ Թահրիր ալ-Շամ) ներքոյ, խորապէս բարդ է եւ մտահոգիչ: Սիրիան մասնատելու եւ գրաւելու թուրքական եւ իսրայէլական ծրագրերը լուրջ են, եւ դրանք կանգ չէն առնելու ամէն գնով, նոյնիսկ մարդկային կեանքերով։ Թուրքիաի համար Սիրիայի հետ իր սահմաններին հայերի առկայութիւնը, մեղմ ասած, խնդիր է։ Միւս կողմից, Իսրայելը կարող է չմտահոգուել, թէ ինչ է պատահում Սիրիայում փոքրամասնութիւններին, այդ թւում՝ հայերին: Հետեւաբար, Սիրիայի հայ համայնքի պաշտպանութիւնը, յատկապէս ՀՏՍ-ի գրաւումից յետոյ, պահանջում է ռազմավարական, դիւանագիտական եւ համայնքային միջոցների համակցում: Ահա մի քանի առաջարկներ, թէ ինչպէս հայերը կարող են պաշտպանել իրենց.
Ա. Ամրապնդել տեղական դաշինքները եւ ցանցերը
Ներքին համերաշխութիւն. Սիրիայում հայկական սփիւռքի համայնքային կապերի ամրապնդումը բաւականին կարեւոր է: Որքան համախմբուած լինի համայնքը, այնքան աւելի ունակ կը լինի պաշտպանութիւնը կազմակերպելու եւ սպառնալիքներին արձագանքելու: Բարեբախտաբար, արդէն կան կազմակերպութիւններ, որոնք պաշտպանում են համայնքները, ուստի պէտք է շարունակէն ստեղծել ամուր եւ միասնական համայնք։
Գործընկեր այլ փոքրամասնութիւնների համայնքների հետ աշխատանքներ. Սիրիայում այլ էթնիկ եւ կրօնական փոքրամասնութիւնների (օրինակ՝ ասորիների, քրդերի եւ ալաւիների) հետ դաշինքներ կառուցելը կարող է փոխադարձ պաշտպանութիւն առաջարկել բռնութեան կամ մարգինալացման հնարաւոր սրման դէպքում: Այս խմբերի միջեւ մշտական հաղորդակցութեան ցանց պէտք է ստեղծուի, եւ այդ համայնքների միջեւ երկխօսութիւնը պէտք է ամրապնդի միմեանց աջակցելու դաշինքները:
Աշխատանքեր Սիրիայի տեղական իշխանութիւնների հետ. հնարաւորութեան դէպքում դիւանագիտական յարաբերութիւնների պահպանումը տեղական կառավարական կամ ռազմական կառոյցների հետ կարող է օգնել որոշակի պաշտպանութեան կամ բանակցութիւնների հաստատմանը: Այնուամենանիւ, հաշուի առնելով ՀՏՍ-ի գործողութիւնների անորոշ բնոյթը եւ նրանց աջակիցների, մասնաւորապէս, Թուրքիայի որոշումները, այս տարբերակը պէտք է զգոյշ վերահսկուի։
Բ. Խուսափել ՀՏՍ-ի հետ ուղղակի կոնֆլիկտից, փնտրել իրաւական պաշտպանութիւն
Չեզօքութիւն. Սիրիայում հայերը, ինչպէս եւ այլ ոչ սուննի խմբերը կարող են աւելի քիչ քննութեան կամ բռնութեան բախուել, եթէ խուսափէն ուղղակիօրէն դիմակայել ՀՏՍ-ին կամ ներգրաւուել աղանդաւորական հակամարտութիւնների մէջ: Պահպանելով չէզոքութեան դիրքորոշում՝ համայնքները կարող են նուազեցնել իրենց տեսանելիութիւնը նման խմբերի համար: Այս ռազմավարութիւնը օգտակար է եղել փոքրամասնութիւնների համար աշխարհի շատ մասերում, սակայն կարող է յանգեցնել անտեսման եւ, հետեւաբար, ներկայացուածութեան կամ նոյնիսկ գոյատեւման համար անհրաժեշտ միջոցների բացակայութեան:
Փնտրել փոքրամասնութեան կարգավիճակի ճանաչում. սիրիական եւ միջազգային իրաւական շրջանակների հետ ներգրաւուելը, իբրեւ պաշտպանուած փոքրամասնութեան ճանաչում ապահովելու համար, հայերին կարող է որոշակի իրաւական պաշտպանութիւն ապահովել, թէեւ դա, հաւանաբար, աւելի երկարաժամկէտ ջանք կը լինի:
Փաստաթղթեր. ապահովել, որ անհատները ունեն համապատասխան փաստաթղթեր՝ ծննդեան վկայականներ, անձը հաստատող վկայականներ եւ իրենց ժառանգութիւնը հաստատող այլ ձեւեր, կարող է կարեւոր լինել հարկադիր տեղահանման կամ հետապնդման դէպքերում:
Գ. Պաշտպանութիւն փնտրէլ միջազգային մարմիններից
Ներգրաւել ՄԱԿ-ին եւ ՀԿ-ներին. Միաւորուած ազգերի կազմակերպութիւնը, մասնաւորապէս, գործակալութիւնները, ինչպիսին է ՄԱԿ ՓԳՀ-ն (ՄԱԿ-ի Փախստականների հարցերով գործակալութիւնը), կարող է պաշտպանութիւն առաջարկել կամ հանդէս գալ որպէս միջնորդ՝ ապահովելու հայերի անվտանգութիւնը: Միջազգային մարդասիրական կազմակերպութիւնները յաճախ ռեսուրսներ ունեն՝ պաշտպանելու եւ աջակցելու սպառնալիքի տակ գտնուող համայնքներին:
Դիւանագիտական ճնշում. Հայաստանը եւ պոտենցիալ այլ երկրներ, որոնք շահագրգռուած են հայ համայնքի անվտանգութեան հարցում, կարող են դիւանագիտական ճնշում գործադրել Սիրիայի իշխանութիւնների կամ ՀՏՍ-ի վրայ՝ ապահովելու կրօնական եւ էթնիկ փոքրամասնութիւնների պաշտպանութիւնը: Միջազգային դերակատարների շահերի պաշտպանութիւնը երբեմն կարող է օգնել կանխել խոցելի բնակչութեան դէմ ծայրահեղ գործողութիւնները: Ցաւօք, Սիրիայում Հայաստանի Հանրապետութեան դիւանագիտական առաքելութիւնը լքել է երկիրը ՀՏՍ-ի յարձակման ժամանակ։ Անհեթեթ է, որ երկիրն իր ժողովրդին անպաշտպան թողնի նոյնիսկ օտար հողի վրայ։ Կարծէս թէ Հայաստանի Հանրապետութեան դիւանագէտներն աւելի են գնահատում իրենց կեանքը, քան էթնիկ սիրիահայերը։ Արի ու հասկացի !!!
Դ. Եղեք տեղեկացուած եւ պատրաստ
Յետախուզական տեղեկատուութեան հաւաքում. համայնքները պէտք է տեղեակ լինէն ՀՏՍ-ի եւ այլ զինեալ խմբերի տեղաշարժերի մասին իրենց տարածքներում: Տեղական ժամացոյցների ցանցերի ստեղծումը կամ այլ փոքրամասնութիւնների հետախուզական խմբերի հետ համագործակցելը կարող է օգնել կանխատեսել կամ նոյնիսկ կանխատեսել սպառնալիքները: Նաեւ հաստատել հաղորդակցութեան արագ եղանակներ, որպէսզի կարողանալ արագօրէն փոխանցել սպառնալիքները միջազգային լրատուամիջոցներին եւ կազմակերպութիւններին:
Փախուստի ուղիներ. որպէս վերջին միջոց, համայնքները պէտք է բացայայտէն փախուստի ուղիները եւ անվտանգ գօտիները: Ապահով փոխադրամիջոցների հասանելիութիւնը, հարեւան երկրները, օրինակ՝ Լիբանանը, կամ Հայաստան տեղափոխուելը, ինչպէս նաեւ ապաստանի գործընթացների իմացութիւնը կարող են օգնել, երբ տարհանման անհրաժեշտութիւն առաջանայ: Յուսանք, որ դա տեղի չի ունենայ:
Ե. Անվտանգութեան արձանագրութիւններ եւ ինքնապաշտպանութիւն
Ինքնապաշտպանութեան ուսուցում. աճող անկայունութեան պայմաններում հայ համայնքի համար կարող է կարեւոր լինել ինքնապաշտպանութեան հիմնական դասընթացնէրը, թէեւ դա պէտք է արուի իրաւական շրջանակների հետ համաձայնեցուած եւ տեղական իշխանութիւնների հետ խորհրդակցելով: Հարեւանների դիտակէտէրը սովորաբար լաւ սկիզբ են եւ ընդունելի իշխանութիւնների կողմից:
Անվտանգութեան ուժերի կազմակերպում. Սիրիայի որոշ շրջաններում (օրինակ՝ քրդերի վերահսկողութեան տակ գտնուող շրջանները), որտեղ էթնիկ կամ կրօնական խմբերը վտանգի տակ են եղել, ձեւաւորուել են տեղական զինեալներ կամ թաղամասէրի պաշտպանութեան ստորաբաժանումներ: Սիրիայում հայերը կարող են մտածել նման խմբերից աջակցութիւն փնտրելու մասին, քանի որ նման ուժերի կազմակերպումը կարող է զգալի ռիսկեր ունենալ, ներառեալ թշնամական խմբերի պատասխան գործողութիւնները եւ իրաւական հետեւանքները:
Զ. Հոգեբանական եւ սոցիալական աջակցութիւն
Հոգէսոցիալական ծառայութիւններ. ճգնաժամի ժամանակ հոգեբանական աջակցութեան եւ սոցիալական ծառայութիւնների տրամադրումը կարեւոր է, որպէսզի համայնքին օգնէն յաղթահարել տրաւմաները: Ունենալով վերապատրաստուած խորհրդատուներ, ինչպէս նաեւ զգացմունքային եւ գործնական աջակցութեան ցանց, կարող են օգնել ընտանիքներին կողմնորոշուել ինչպէս անմիջական մարտահրաւէրների, այնպէս էլ երկարաժամկէտ վերականգնման հետ: Սուրիոյ հայկական կենտրոնները կարող են տեղակայել կարիքաւոր մարդկանց աջակցութեան համակարգեր։ Նոյնիսկ կանոնաւոր հաւաքներն ու միջոցառումները կարող են ամրապնդել համայնքի կապը:
Կայունութիւն եւ ինքնաբաւութիւն. իրավիճակներում, որտեղ կարող են լինել երկարատեւ տեղահանումներ կամ շարունակական անկայունութիւն, Սիրիայում հայերը պէտք է կենտրոնանան սննդի, ջրի, դեղորայքի եւ այլ անհրաժեշտութեան առումով ինքնաբաւութեան պահպանման վրայ: Այս ոլորտում հայկական սփիւռքը կարող է մեծ դեր խաղալ՝ ապահովելով կենցաղային ռեսուրսներ միջազգային կազմակերպութիւնների միջոցով, որոնց կթոյլատրուի աշխատել Սիրիայում։
Ներգրաւում խաղաղութեան կառուցման գործում. թէեւ սա աւելի երկարաժամկէտ նպատակ է, սակայն աղանդաւորական խմբերի միջեւ հաշտեցմանն ուղղուած խաղաղութեան կառուցման նախաձեռնութիւններում ներգրաւուելը կարող է օգնել ապահովելու, որ ոչ մի խումբ չյայտնուի ծայրայեղական խմբաւորումների թիրախում, ինչպիսին է ՀՏՍ-ը: Հետկոնֆլիկտային Սիրիայում փոքրամասնութիւնների իրաւունքների պաշտպանութիւնը կարեւոր է կայուն անվտանգութեան կառուցման համար:
Եզրակացութիւն
Սիրիայում հայերի պաշտպանութիւնը ՀՏՍ-ի գրաւումից յետոյ պարզ խնդիր չէ. այն պահանջում է բազմակողմ մօտեցում՝ համատեղելով համայնքի ներքին համերաշխութիւնը, արտաքին դիւանագիտական եւ մարդասիրական աջակցութիւնը եւ ինքնապաշտպանութեան եւ պատրաստուածութեան գործնական միջոցառումները: Միջազգային մարմինների, տեղական դերակատարների եւ մարդասիրական կազմակերպութիւնների հետ համակարգումը էական նշանակութիւն կ’ունենայ համայնքի առջեւ ծառացած ռիսկերը նուազագոյնի հասցնելու համար:
Դժուար եւ անկանխատեսելի իրավիճակ է, եւ այս տարածաշրջաններում ապրողները պէտք է ճկուն մնան իրենց մօտեցումներում՝ աշխատելով պաշտպանել իրենց մշակութային ինքնութիւնը եւ ֆիզիկական անվտանգութիւնը, միաժամանակ փնտրելով երկարաժամկէտ լուծումներ, ինչպիսիք են վերաբնակեցումը կամ աւելի կայուն կենսապայմանները: հակամարտութեան գօտիներ:
Մենք պարտաւոր ենք ամէն կերպ աջակցել Սիրիայում գտնուող մեր հայ եղբայրներին ու քոյրերին։ Վերոնշեալ ռազմավարութիւնները պարզապէս օրինակներ են այն բանի, թէ ինչ կարելի է անել, աւելի կարեւոր խնդիր է աջակցել նրանց, որպէսզի այդ ռազմավարութիւններից մի քանիսը կարողանան նիւթականանալ:
