Տաթեւիկ Աղաջանեանը «Ապառաժ»

Ապրիլի 23-ի երեկոյեան Ստեփանակերտում կազմակերպուած ջահերով երթից յետոյ արդէն տարածքի մաքրութեամբ էինք զբաղուած, երբ մի մարդ մօտեցաւ ՀՅԴ զինանշանով վերնաշապիկներ հագած երիտասարդներին եւ ասաց, որ չգիտէր՝ Արցախում այսքան դաշնակցականներ կան, ինքն էլ ճանաչում է Շանթին: Նրա խօսքով` Շանթը ԱՄՆ-ում «կազինոյ» (խաղատուն) ունէր, հիմա ընտանիքով ապրում  է Արցախի Մարտունի քաղաքում: Ահա այսպիսի լեգենդներ են պտտւում խաղատան նախկին կառավարիչ Շանթ Չարշաֆճեանի մասին, որի միջոցով պատերազմի օրերից մինչ այժմ Արցախում բազում բարեգործական ծրագրեր են իրագործուել, եւ ով կնոջ՝ Մարինէի հետ, մէկ տարուց աւելի է՝ դարձել է Մարտունի քաղաքի բնակիչ, որտեղ մեծացնում են իրենց դստէրը՝ Մարալին: «Ապառաժ»-ը հայրենադարձ Շանթ Չարշաֆճեանի հետ զրուցել է Արցախ տեղափոխուելու պատճառների, այստեղ հանդիպած դժուարութիւնների, դրանք յաղթահարելու ուժի, ապագայ ծրագրերի մասին:

—Ի՞նչ է նշանակում դաշնակցականի երդում տալ:

-5 տարեկանից եղբօրս հետ սկաուտականի էի գնում, յետոյ 8 տարեկանում պատանեկանին միացայ: Այդ տարիներին շատ լաւ վարիչ եմ ունեցել: Գլխաւոր վարիչս՝ «Դեպի Հայք» հիմնադրամի (Birthright Armenia) ղեկավար Սեւան Կաբակեանը հիմա ընտանիքով Հայաստանում է ապրում: Հետոյ ՀՅԴ երիտասարդական միութեանն եմ անդամակցել, մէկ տարի Կենտրոնական վարչութեան անդամ եմ եղել: Երդում միանգամից չեմ տուել, այլ՝ մօտ 5 տարի առաջ: Ինձ համար լուրջ խոստում էր, պիտի մտածուած անէի, քանի որ այդ խօսքերն իր ամբողջ ծանրութեամբ եմ ընկալել: Ես ու եղբայրս միասին ենք երդուել:

-Ստացած դաստիարակութիւնը Մարտունի տեղափոխուելու որոշման մէջ մե՞ծ տեղ ունի:

-Մանկուց ինձ համար շատ կարեւոր էին հաւասարութիւնը, բոլորի հետ հաւասար վարուելը, համեստութիւնը: Պատէրազմից յետոյ Մարտունի եկանք ու շփուեցինք այստեղի մեր ընկերների, քաղաքապետարանի աշխատակիցների, բնակիչների հետ: Առաջին աշխատանքս Մարտունի քաղաքի շուրջ 50 նահատակների տներն այցելելը, զօրակցութիւն յայտնելն էր ու ֆինանսապէս աջակցելը: Ում հետ ծանօթացայ, շատ համեստ, աշխատող մարդիկ էին, որոնք ուզում էին ամէն ինչ արդար կազմակերպել: Նրանք խորհուրդ տուեցին, որ եթէ գումարը բոլորին չհերիքի, ինչքան էլ քիչ գումար լինի, բոլորին հաւասարաչափ բաժանեմ: Այս մօտեցումն ինձ շատ տպաւորեց: Այստեղ աւելի արտայայտուած տեսայ հաւաքական շահը: Տեղացի ժողովուրդն էլ շատ է տանջուել, տուժել: Միւս շրջանների հետ համեմատած՝ Մարտունի քաղաքին շատ են խփել: Դա իմանալով ու տեսնելով, որ ժողովուրդը յամառօրէն ուզում է մնալ իր հողի վրայ, իր տանը, նորից վերակառուցել քանդուածն ու աւերուածը, շատ յարգեցի:

-Պատէրազմից յետոյ Մարտունիում տրամադրութեան փոփոխութիւն նկատո՞ւմ եք՝ դրական առումով:

-Երբ տեսնում ես, որ մէկը նոր բիզնես է բացում, նոր շէնքեր են կառուցւում, տեղացի ու դրսի մարդիկ ցանկանում են իրենց ներդրումն ունենալ վերականգնուելու գործում, այդ հանգամանքը յոյս է տալիս: Ժողւուրդն էլ կարծես ուզում է, որ այստեղ կեանքը լաւանայ, փախուստի հնարաւորութիւն չէն փնտրում: Մարդիկ չէն ասում՝ փող տուր, որ տոմս առնեմ, ասում են՝ փող տուր, որ ջերմոց սարքեմ, դպրոցի համար քիմիայի, ֆիզիկայի պարագաներ գնեմ: Դա քաջալերող է, չէն ասում՝ այստեղ անապահով է, թշնամու քթի տակ ենք, մի ձեւով մէզ ՀՀ-ում տեղաւորեք: Պետք է քաջալերուի այդ ժողովուրդը: Աշխարհասփիւռ հայութիւնը պէտք է  Արցախի, Հայաստանի թիկունքին լինի, որ պահէնք Արցախը, Սիւնիքը: Եթէ Արցախը, Սիւնիքը չպահէնք, կամաց-կամաց կը հասնեն Երեւան: Դժբախտաբար, ղեկավար իշխանութիւնն այնպիսի տեղ է հասցրել, որ կարծես Հայաստան՝ նշանակում է միայն Երեւան, կամ Հայաստանը հայութեան, հայերի հայրենիքը չէ: Հնարաւոր է՝ այդ մարդիկ հայերէն են խօսում, բայց կասկածում եմ, որ հայ են: Կարծէս թէ Հայաստանը մի երկիր է, հիւրանոցի նման բացել են, ու տարբեր ազգեր կարող են գալ, վայելել: Ես ազգային խտրականութիւն չունեմ այլ ազգերի նկատմամբ, բայց նրանք իրենց երկիրն ունեն, մենք մի փոքր կտոր հող ունենք, եւ ո՛չ մեր պատմութիւնն են պաշտպանում, ո՛չ էլ մշակոյթը, լեզուն:

Ես այստեղ շատ դրական բաներ եմ տեսնում, բայց բացասականն էլ կայ դրա կողքին: Պատէրազմից յետոյ պիտի խստօրէն փոխուեր մարդկանց աշխատելաոճը, պէտք է գիշերուզօր աշխատել, որ այս վիճակից դուրս գանք: Բայց տեսնում ես, որ կարծես նոյնն է, պատերազմ չի եղել: Եթէ հիմա լուսնից մարդ բերէիր, ու ինքը շրջապատը տեսներ, չէր իմանայ, որ թշնամին մէկ կմ-ի վրայ է, չէր իմանայ, որ վտանգ կայ: Մեր մտայնութեան մէջ բան չենք փոխել: 2000 տարի հրէայները երկիր չունէին, հէնց երկիր ստացան, ատամով, եղունգով ամէն ինչ արեցին, որ պահէն: Մենք երկիր ունենք, հիմա ի՞նչ ենք անում, որ պահէնք: Հիմա ծրագրեր կան, որոնք կարծես մի օրում են ստեղծուել. չեմ զգում, թէ սկզբից մինչեւ վերջ մտածուած է, որ փորձել են զարգացնել:

Մարտունուց հոսանքի նոր գծերի քաշումը տեւեց 5 ամիս: Ես ամէն օր տեսնում էի, որ մի քանի հոգի են աշխատում դրա վրայ: Ես զարմանում եմ, որ այդպիսի կարեւոր գործը 10 աշխատողով են անում, իսկ պետական վայրերում ամէն բաժնում կան քարտուղարներ, օգնականներ, ամէն սենեակում 8 հոգի է նստում: Նրանց մէջ էլ կան աշխատող մարդիկ, բայց դրա կողքին, երբ ողջ շրջանի հոսանքի համար օրը երկու ձող են դնում, դա պէտք է 100 հոգով գային, միանգամից անէին: 30 տարի Ստեփանակերտից Շուշի լոյս չկար ճանապարհին, հիմա սիրուն դրել են. ի՞նչ իմաստ ունի: Չեմ հասկանում, առանց ղեկավարի մնացած փոքր հող է թէ՛ Արցախը, թէ՛ Հայաստանը: Եթէ ղեկավար լինէր, ամէն օր պիտի ասէր՝ ժողովոյ՛ւրդ, պիտի աշխատենք, շատ աշխատենք, որ երկիրն առաջ գնայ:

—Հէ՞շտ էր ինտեգրուել նոր վայրում: Ի՞նչ դժուարութիւնների հանդիպեցիք այստեղ:

-Լեզուն, տեղական բարբառը հասկանալն ամենադժուարն էր: Բայց հիմա մեծամասամբ հասկանում եմ, կամ գոնէ այդպէս եմ կարծում: Օրինակ, մայրս լսելով տեղացու հետ իմ խօսակցութիւնը, ոչինչ չի հասկացել: Ինձ հետ շփուելով՝ մի քիչ աւելի գրական են խօսում, որը հեշտացնում է: Բայց հիմա բաւական շփուել եմ, որ բարբառը հասկանամ: «Ինեան», «իլեալ», «տիյեր», «տիվեր»՝ առաջին օրը այս բաները չէի հասկանում, բայց հիմա բաւականին հասկանում եմ:

Նորմալ մարդիկ են: ԱՄՆ-ում էլ շատ տարբեր է: Այնտեղ կեանքում ես ոչ մէկի աւտօն չեմ նստի, եթէ չեմ ճանաչում, ոչ էլ անծանօթ մէկին կուերցնեմ հետս: Երեխաներիդ էլ դաստիարակում ես, որ չանէն: Այստեղ այդպէս չես մտածում: Այստեղ ամէն մարդ կանգնում, հարցնում է, թէ ինչ խնդիր կայ: ԱՄՆ-ում հազար հոգի է անցնում, մէկը կարող է աչք գցել վրադ: Ամէն մարդ ինքն իր կեանքով է ապրում: Մարդիկ իրենց հարեւաններին չէն ճանաչում: Այստեղ տարբեր է, ամէն մարդ շփւում, բարեւում է, աւելի մարդամօտ են:

-Ձեր սննդային նախասիրութիւնները փոխուե՞լ են այս մի տարուայ ընթացքում:

— Նկատել եմ, որ այստեղ միս շատ են օգտագործում: Արցախում տարբեր ճաշեր կան, բայց ես էլ մեր ճաշերն եմ բերում: Տարբեր ճաշեր՝ հումուս կամ ուրիշ բաներ են փորձում մեր տանը: Ինձ համար հետաքրքիր է տեղական տարբեր կանաչիները, որոնք սովորում եմ տարբերել:

-Սոցիալական ցանցերում շատ զգացմունքային եք արձագանքում քաղաքական գործիչների ելոյթներին, հակահայ արտայայտութիւններին, նախքան պատերազմն է՞լ էիք այդպէս:

-Երբ այս փոփոխութիւնները եղան, ես չէի հետեւում, թէ ով է այս անձը, ինչ անցեալ ունի: Ես զբաղուած էի ԱՄՆ մեր համայնքի երիտասարդների, պատանիների առօրեայով, այնտեղի Հայ դատի հարցերով, տեղեակ չէի՝ ով է, ինչ է: Երբ տեղեկացայ, որ ժողովուրդը շարժում է սկսել, ժողովուրդն ընտրել է այս մարդուն, ժողովուրդը յոգնել է կաշառակերութիւնից, ասացի՝ լաւ: Ոչ թէ ուրախ էի, այլ պարզապէս չէի ճանաչում: Առանց փնտրելու, հետաքրքրուելու՝ առաջին բանը, որ նկատեցի, ԿԳՄՍ նախարար Արայիկ Յարութիւնեանի որոշումներն էին, եկեղեցու դէմ արշաւը: ՀՅԴ Հայաստանի երիտասարդական եւ ուսանողական միութիւններն առաջինը բողոքի ցոյցեր արեցին: Այդ օրերին արդէն յայտնի էր, թէ ովքեր են այս մարդիկ, ինչ նպատակով են եկել, ով է նրանց ֆինանսաւորողը, ինչի են հաւատում: Նրանք աւելի շատ ջանք են թափում օտարների ուզածներն անելու համար, քան թէ հայկականը պահպանելու ուղղութեամբ: Եթէ իրենց մնա, Երեւանը չես կարող տարբերել Լաս Վեգասից:

Մենք ինքներս մէզ խաբել ենք, որ հայը ստեղծագործ է, գրագէտ է: Հասել ենք մի կէտի, որ երկրի մեծամասնութիւնը չի կարդում: Նրանց տեղեկատուութեան աղբիւրը ֆեյսբուքեան ինչ-որ գրառում կարող է լինել՝ առանց փաստէրի: Մինչեւ այստեղ գալս դա ինձ համար պարզ չէր, ես 15-16 տարի Հայաստանում չէի եղել: Ազգային դաստիարակութիւն չի եղել, մարդիկ չէն դաստիարակուել՝ սիրել երկիրը, կարծես պատմութիւնը չէն սովորել: Դժբախտաբար, դա բոլորիս մեղաւորութիւնն է: Մշակութային շատ առանձնայատկութիւններ ունենք, բայց ինքներս մէզ չենք ճանաչում: Մարդկանց մօտ նիւթապաշտութիւն է առաջացել: Եթէ մենք մեր պատմութիւնը սերտեինք, կիմանայինք, որ իրաւունք չունենք եսասէր, եսակենտրոն լինելու: Եթէ մենք հաւաքականօրէն չաշխատենք, կմորթուենք, կանյետանանք: Հանգստեան օրերի իրաւունք չունի հայը:

-Իսկ ի՞նչ ելք եք առաջարկում:

-Ամէն մարդ ինքնուրոյն կարող է իրավիճակ փոխել: Ամէն մարդ փոփոխութիւն պիտի պահանջի: Ամենահասարակ բաներից սկսած, օրինակ՝ սրբավայրերի մօտ աղբ թափելը, դա ամէն մարդ կարող է պահանջել: Եթէ այդքանը չենք կարող անել, դա ցոյց է տալիս, թէ ինչ ենք զգում մեր հողի ու երկրի նկատմամբ: Խրամորթի դէպքերի ժամանակ Մարտունու գիւղերից մէկում պահակութիւն էին անում Աւէտարանոցի բնակիչները, որոնք Ստեփանակերտում են մնում: Ասացին՝ մենք մեր գիւղը չկարողացանք պահել, գոնէ հիմա ուզում ենք օգնել, որ դուք ձեր գիւղը պահեք: Տունը կորցրած մարդն աւելի է յարգում հայրենիքը, աւելի է արժեւորում: Դժբախտաբար, պիտի կորցնես, որ արժէքն իմանաս:

-Կյիշե՞ք Արցախում Ձեր անցկացրած ամենատխուր ու ուրախ պահերը:

-Հայաստանում, հայրենքիում ամէն օրը լաւ օր է: Ուրախանում եմ, երբ մեր հայրենակիցները դրսից միանում են մէզ: Միայն բաժակաճառերով հայրենիք չէն սիրում: Դա ամենաուրախացնողն է, նաեւ ամենատխուրն էլ դա է: Մեկ տարի է՝ այստեղ եմ, գիտեմ, որ աշխարհում մօտ 10 մլն հայ կայ, քանի՞ մարդ է եկել Հայաստան, Արցախ, փորձել ինչ-որ բան անել: Շատ քիչ է թիւը: Ես չեմ սիրում, որ Մարտունիում միակ Սփիւռքից եկած, «իւրայատուկ» մարդն եմ, ես ցաւում եմ դրա համար: Իմ կարծիքով՝ հարիւրաւոր, հազարաւորներ պիտի գային: Հրաշք բնութիւն, հրաշք երկիր, մշակութային ինչպիսի գանձեր: Նոյնիսկ Հայաստանում այնքան մարդու հետ եմ ծանօթացել, որ գոնէ մի անգամ Արցախում չէն եղել:

-Արցախում թշնամուց այսքան հեռաւորութեան վրայ ինչպե՞ս եք պատկերացնում ընտանիք, երեխայ ունենալը: Սփիւռքում ձուլւում են, բայց այնտեղ ֆիզիկական անվտանգութեան հարց չկայ:

-Նոյնն է, որովհետեւ Սփիւռքում ինքնութիւնը պահելու, գոյութենական պայքար է: Միշտ պայքար է, կայ՛մ այստեղ, կայ՛մ այնտեղ: Ամէն տեղ էլ ֆիզիկական վտանգ կայ: Եթէ մեր հողը, երկիրն արժէք չունենար, ոչ մէկը չէր ցանկանայ նուաճել: Վտանգը ցոյց է տալիս, որ շատ արժէքաւոր երկիր ունենք: Եթէ վտանգ կայ, հիմա թողնենք — գնա՞նք, թափառականի կեանքով ապրե՞նք, օտարութեան մէջ ձուլուե՞նք: Նիկոլ Դումանը Արցախից հասել է Արեւմտեան Հայաստան: Այս մարդիկ ինչե՜ր են արել հանուն իրենց եղբայրների: Եթէ երկիր ենք ուզում, ձրի չէ: Ոչ մէկը մէզ ձրի երկիր չի տալու, ոչ էլ հրէայները իրենց երկիրը ձրի վերցրին ու ոչ էլ առանց վտանգի են պահում: Ամէն տեղ էլ վտանգ կայ: ԱՄՆ-ում պատերազմ չկայ, բայց փողոցային անվտանգութեան խնդիր կայ:

-Ինչպե՞ս եք պատկերացնում Արցախը 15-20 տարի յետոյ:

— Պետք է աշխատենք: Եթէ աշխատենք, լաւ կը լինի: Կարծում եմ, որ դրա հնարաւորութիւնը կայ, շատ խելացի սերունդ ունենք: Եթէ լաւ աշխատողին գնահատէն, այլ ոչ թէ բարեկամական կապերով աշխատեն, կարող ենք շատ առաջ ընթանալ: Եթէ Հայաստանի, Սփիւռքի, Արցախի հայութիւնն աշխատի իր ուժերի ներածին չափով, շատ լաւ կը լինի: Բայց պէտք է ուղղութիւնը ճշտել: Պետք է մեր ազգային արժէքները՝ պատմութիւնը, մշակոյթը, եկեղեցին գերագոյն լինէն: Պետք է բոլորս համաձայն լինենք, որ թուրքը, ազերին թշնամի է, հակառակորդ չէ: Չես կարող թշնամուն ասել ոչխար, պիտի ճիշտ գնահատես:

—Դուք Ձեզ այստեղ տեսնոյ՞ւմ եք 20 տարի յետոյ:

-Իմ արմատները Արեւմտեան Հայաստանի Տիգրանակերտից են: Իմ հեռանկարը Արեւմտեան Հայաստանը, իմ պապերի տունն ունենալն է: Հիմա ինձ Արցախում եմ տեսնում, Արցախն էլ չեմ տարբերում Հայաստանից: Մեկ հայրենիք ունենք: Այստեղ ենք՝ մարտունեցի ենք, այստեղ ենք ցանկանում արարել, ստեղծել:

—Ի՞նչ գաղափար է ոգեւորում Ձեզ:

-Հիմա ուրախ եմ, որ Հայաստանի տարբեր վայրերում ժողովուրդը վերջապէս քնից արթնացել ու փողոց է իջել: Ինձ համար ամենաոգեւորողը դա է, որովհետեւ առանց Հայաստանի ներկայ ղեկավարութեան փոփոխութեան մենք ապագայ չենք ունենայ: Նրանք հետապնդում են այնպիսի գաղափարներ, որոնք կկործանէն հայ ազգը, հայ դատը եւ իւրաքանչիւր հայի համար արժէք ունեցող հիմնասիւները: Ցեղասպանութեան ենթարկած մարդկանց հետ բանակցում են, ժողովրդին ասում՝ ընկերական կապեր ստեղծենք: Վաճառականի այս մտայնութիւնը՝ կարճատես, անձնական շահերի հետապնդում, պէտք է փոխուի: Եթէ ՀՀ կառավարութիւնը չփոխուի, ձեւ չկայ, ամէն ինչ կկործանուի: Վերջին շրջանի այս շարժումը ինձ մեծ յոյս է տալիս: Մենք հայրենիքի մի փոքր կտորն ենք, եթէ իրար չօգնենք, տիրութիւն չանենք, Արցախն էլ կգնայ, Սիւնիքը, Լոռին էլ կգնայ: Ի՞նչ կը մնա: Երկիրը կտոր-կտոր կը տանք թշնամուն: Բայց երկիր չունենալով՝ այլ երկրի դրօշի տակ ապրել հնարաւոր չէ: Այդպիսի ժողովուրդներ չէն մեր շրջապատում, նրանք չէն ցանկանում նորմալ հարեւանութիւն, այլ միայն՝ մահ: Խաղաղութիւն մուրալով չես ստանայ: Մեկը ինձ յիշեցրեց, որ Արեւմտեան Հայաստանում Ցեղասպանութիւնից յետոյ խաղաղութիւն կայ, որովհետեւ հայը չկար, շատ էլ խաղաղ էր: Դժուար օրեր են, կամ ձեռքներս ծալած կը նստենք, կամ կարող ենք աշխատել: Պետք է աշխատել:

-Հայրենիքը հնարաւոյ՞ր է հեռուից սիրել:

-Հնարաւոր է, եւ ո՛չ: Կարող ես հեռուից սիրել, բայց ամէն հայ պիտի ծրագիր ունենայ, ամէն մարդու ծրագիրը պէտք է լինի Հայաստան վերադառնալը, իր հայրենիքում ապրելը: Ամէն մարդու կեանքի պայմանները տարբեր են: Չեմ ասում Սփիւռքում հայրենասէր չէն, հայ չէն, ո՛չ: Սփիւռքում ապրող շատ մարդիկ շատ աւելի հայրենասէր են, քան Հայաստանում ապրողների մի մասը: Բայց, վերջիվերջոյ սերունդները ձուլւում ու անյետանում են, ու իրենց սիրած երկիրն էլ ի վերջոյ կանյետանայ, եթէ իրենց ֆիզիկական ներկայութեամբ ներդրում չկատարեն: Լաւ թէ վատ, երկիր ունենք, որն ապրելու ամենալաւ տեղն է: Հայը պէտք է իր հայրենիքում ապրի: Երկիրն իր զաւակների կարիքն ունի, իր զաւակներն էլ իր երկրի կարիքն ունեն: