Հրանտ Մելիք-Շահնազարեան
Ս.թ. օգոստոսի 5-ին Սոչիում տեղի ունեցաւ Ռուսաստանի եւ Թուրքիայի նախագահների հերթական հանդիպումը, որը տեւեց չորս ժամ։ Հանդիպումից երկու օր առաջ Վ. Պուտինը Անվտանգութեան խորհրդի նիստ էր հրաւիրել, որի աւարտից յետոյ մամուլին տեղեկացուել է, որ Սոչիում ՌԴ առաջնորդը Էրդողանի հետ պատրաստւում է քննարկելու նաեւ Արցախի հարցը։ Նշէնք, որ ճիշտ նոյն օրերին՝ օգոստոսի 1-4-ն ընկած ժամանակահատուածում, իրավիճակը հայկական երկրորդ պետութիւնում կրկին լարուել էր։ Արցախի եւ Ադրբեջանի զինուած ուժերի միջեւ նոր ռազմական բախումներ են եղել, որոնց ընթացքում կողմերը մարդկային կորուստներ են ունեցել, իսկ Արցախը՝ նաեւ տարածքային։ Այդ իրադարձութիւնների լոյսի ներքոյ Պուտին-Էրդողան հանդիպումը լրացուցիչ հետաքրքրութիւն էր բորբոքել ոչ միայն հայ եւ ադրբեջանական հանրութիւնների շրջանում, այլեւ ռուսական մամուլի ու փորձագիտական շրջանակներում: Բանն այն է, որ յիշատակուած լարուածութիւնը լուրջ հարուած է հասցրել Ռուսաստանի միջազգային հեղինակութեանը, քանի որ հէնց այդ երկրի խաղաղապահ ուժերն են իրականացնում Արցախում անվտանգութեան եւ կայունութեան ապահովման առաքելութիւնը։
Պուտին-Էրդողան հանդիպման աւարտից յետոյ, սակայն, Արցախի մասին որեւէ նորութիւն չհնչեց։ Երկու երկրների ղեկավարներն ընդհանրապէս չէն պատասխանել մամուլի հարցերին, քանի որ հանդիպման աւարտից անմիջապէս յետոյ Էրդողանը մեկնել է Թուրքիայ։ Յետագայում այդ հանդիպման արդիւնքների մասին միայն երկու լուր է հաղորդուել հանրութեանը. առաջին՝ Էրդողանն առաջարկել է Ստամբուլում Պուտին-Զելենսկի հանդիպում կազմակերպել, եւ երկրորդ՝ կողմերը պայմանաւորուել են միջպետական առեւտրի մի մասն իրականացնել ռուսական ռուբլով։ Այլ մանրամասներ, ցաւօք, չհրապարակուեցին։
Ռուսական «Коммерсантъ» թերթը, սակայն, յղուելով իր սեփական աղբիւրներին, գրել է, որ Արցախի հարցը Պուտինն ու Էրդողանը այնուամենայնիւ քննարկել են եւ նշել, որ «դատելով ամէնից՝ Ադրբեջանն իր ակտիւութիւնն այդ տարածաշրջանում կնուազեցնի»1։ Թէ որքանով է այդ տեղեկութիւնը հաւաստի, եւ ինչու պէտք է Ադրբեջանը դադարեցնի իր ագրեսիւ գործողութիւնները, մինչ այս պահը յայտնի չէ։
Արդարութեան համար միայն նշէնք, որ Պուտին-Էրդողան հանդիպման ժամանակ ռազմական դրութիւնն Արցախում արդէն քիչ թէ շատ հանդարտուած էր, եւ դրա պատճառը, ցաւօք, հայկական կողմի համաձայնութիւնն էր՝ 20-օրեայ ժամկէտում Ադրբեջանին յանձնելու Արցախի Քաշաթաղի շրջանի Բերձոր քաղաքն ու Սոս եւ Աղաւնոյ գիւղերը…
Ընդհանրապէս պէտք է նշել, որ 44-օրեայ պատերազմից յետոյ Արցախի խնդիրն անուշադրութեան չի մատնուել տարածաշրջանային կարեւոր եւ ոչ մի հանդիպման ընթացքում։ Ճիշտ հակառակը՝ Հարաւային Կովկասի ապագան այսօր կառուցւում է հէնց արցախեան հիմնախնդրին տրուող այս կամ այն լուծման հիման վրայ։ Աւելին՝ նոյն 44-օրեայ պատերազմով է սկսուել Հարաւային Կովկասի աշխարհաքաղաքական վերափոխման ծրագիրը, որին ակտիւօրէն մասնակցել են ոչ միայն Ռուսաստանն ու ԱՄՆ-ն, այլեւ Թուրքիան, Իրանը եւ եւրոպական մի շարք երկրներ։ Ուստի ամենեւին էլ զարմանալի չէ, որ, չնայած ուկրաինական ու մերձաւորարեւելեան ճգնաժամէրին, որոնցում Մոսկուան եւ Անկարան ամենաուղիղ ձեւով ներգրաւուած են եւ յաճախ նոյնիսկ մրցակցում են միմեանց դէմ, Պուտինն ու Էրդողանը լուրջ ուշադրութիւն են դարձնում նաեւ արցախեան հիմնախնդրին։ Ի վերջոյ պէտք է գիտակցել, որ աշխարհաքաղաքական փոփոխութիւններ են տեղի ունենում ոչ միայն Հարաւային Կովկասում, այլեւ հարակից բոլոր տարածաշրջաններում, եւ այդ գործընթացները փոխկապակցուած են։
Ս. թ. յուլիսի 19-ին Թեհրանում տեղի ունեցաւ Իրանի, Թուրքիայի եւ Ռուսաստանի նախագահների հերթական հանդիպումը։ Քննարկման հիմնական թեման Սիրիայում ստեղծուած իրավիճակն էր։ Սիրիայում նոր ռազմական գործողութիւն սկսելու Թուրքիայի սպառնալիքների լոյսի ներքոյ այդ օրերին սիրիական թեման իր կարեւորութեամբ առաջ էր մղուել նոյնիսկ Ուկրաինայում իրականացուող ռուսական ռազմական յատուկ գործողութիւնից ու դրա հետեւանքով առաջացած խնդիրներից: Սակայն Թեհրանում, ըստ էութեան, առաջին անգամ ակնյայտ դարձաւ, որ Թուրքիան, Ռուսաստանն ու Իրանը Մերձաւոր Արեւելքից մինչեւ Սեւ ծովի աւազան եւ Արեւելեան Եւրոպայ տեղի ունեցող զարգացումները դիտարկում են որպէս մէկ գործընթացի տարբեր բաղադրիչներ։ Իսկ դա առնուազն նշանակում է, որ այդ բոլոր զարգացումները նրանք յաճախ դիտարկում եւ քննարկում են որպէս մէկ փաթեթ, ինչը Հայաստանի սուբյեկտայնութիւնը նուազեցնող եւս մէկ հանգամանք է։ Թերեւս դա է պատճառը, որ հայկական պետութիւնն ու հանրութիւնը դարձան Իրանի հոգեւոր առաջնորդ այաթոլլահ Ալի Խամենէի` հայ-իրանական սահմանի անձեռնմխելիութեան մասին յայտարարութիւնների զուտ մեկնաբանները։ Հայաստանում այդ օրերին յստակ գիտակցեցին, որ Սիւնիքի մարզի անվտանգութեան հիմնական երաշխաւորը ոչ թէ հայկական պետութիւնն է, այլ Իրանի Իսլամական Հանրապետութիւնը։ Եւ սա, իհարկէ, ցաւալի փաստ էր։
Իսկ ի՞նչ խնդիրներ են հետապնդում Իրանը, Թուրքիան եւ Ռուսաստանը մեր տարածաշրջանում։ Սա հարց է, որի մասին հայկական փորձագիտական շրջանակները, ցաւօք, քիչ են մտածում։ Ընդհանրապէս պէտք է նշել, որ Հայաստանում տիրող տրամադրութիւնները որեւէ կերպ չէն նպաստում երկիրը ստեղծուած իրավիճակից դուրս բերելուն ուղղուած լուծումների որոնմանը։ Դատապարտուածութեան համընդհանուր զգացումը մեր ժողովրդին ստիպում է կարծել, որ ամէն բան արդէն կորած է, եւ Հայաստանն այլեւս վերականգնուելու ռեսուրս չունի։ Աւելին՝ քիչ չէն նաեւ այն տրամադրութիւնները, որ երկիրը պէտք է յանձնել արտաքին կառավարման եւ յուսալ, որ օտար պետութիւնները գոնէ մեր անվտանգութեան խնդիրները կը լուծեն։ Սա անընդունելի մօտեցում է, որից պէտք է օր առաջ հրաժարուել։ Փոխարէնը Հայաստանը պէտք է փորձի յստակ հասկանալ մեր տարածաշրջանում ընթացող զարգացումների տրամաբանութիւնը, բացայայտել ռիսկերն ու հնարաւորութիւնները եւ մշակել առաջ գնալու՝ այդ իրողութիւններից բխող իրատեսական քաղաքականութիւն։
Սկսենք թերեւս ամենապարզ ճշմարտութիւնների արձանագրումից: Այսպէս՝ Հարաւային Կովկասը վերափոխուող աշխարհակարգի կարեւորագոյն օղակներից մէկն է, որտեղ կենսական շահեր են հետապնդում թէ՛ Ռուսաստանը, թէ՛ Արեւմուտքը եւ թէ՛ տարածաշրջանային տէրութիւնները։
Իրանի համար այն ելք է դէպի Սեւ ծով եւ Եւրոպայ։ Ընդ որում, Թեհրանի համար չափազանց կարեւոր է, որ այդ ելքը չուերահսկուի իր աշխարհաքաղաքական դարաւոր մրցակցի՝ թիւրքական աշխարհի կողմից։ Այդ վտանգը չէզոքացնելու համար Իրանի իշխանութիւններն օգտւում են ինչպէս դիւանագիտական, այնպէս էլ անհրաժեշտութեան դէպքում ռազմական գործիքակազմից։ Սակայն նախապատուութիւնը տրւում է հէնց դիւանագիտական միջոցներին։ Դա է պատճառը, որ Թեհրանը շարունակ յղում է տարածաշրջանային պետութիւնների՝ միջազգային ճանաչում ունեցող սահմանների պահպանման անհրաժեշտութեանը։ Որպէս արդիւնք, որպէսզի Իրանը կարողանայ վստահ դէմ դուրս գալ Սիւնիքի հանդէպ թուրք-ադրբեջանական դաշինքի ոտնձգութիւններին, ստիպուած է ողջունել նաեւ արցախեան վերջին պատերազմի արդիւնքները եւ հայկական այդ տարածաշրջանի նկատմամբ ադրբեջանական վերահսկողութեան հաստատումը։ Այսինքն՝ եթէ հայ-իրանական յարաբերութիւններին գնահատական տանք՝ նկատի առնելով զուտ տարածաշրջանի քաղաքական քարտէզը, ապա ստիպուած կը լինենք փաստել, որ Սիւնիքի հարցում Իրանը մեր դաշնակիցն է, իսկ Արցախի հարցում՝ Ադրբեջանի։
Հետեւաբար ո՞րը պէտք է լինի Հայաստանի քաղաքականութիւնը Իրանի հանդէպ։ Պատասխանը կարծես ակնյայտ է՝ ամէն կերպ նպաստել Սիւնիքի տարածքով իրանայ-հայկական հաղորդակցական ուղիների ստեղծմանն ու բարելաւմանը՝ զուգահեռաբար ամէն ինչ անելով, որ Արցախի խնդրում Թեհրանն առաւելագոյնս չէզոք լինի։ Ընդ որում, դա պէտք է անել՝ լաւ գիտակցելով, որ նման չէզոքութիւնը ցանկալի է նաեւ իրանական կողմի համար։ Պարզապէս պէտք է այդպիսի հնարաւորութիւններ ստեղծել պաշտօնական Թեհրանի համար, չկանգնեցնել նրան ընտրութեան առաջ, եւ համապատասխան մեխանիզմը կ’աշխատի։
Թուրք-ադրբեջանական դաշինքի ծրագիրը մեր տարածաշրջանում առաւել քան պարզ է՝ տոտալ վերահսկողութիւն։ Դա դարեր շարունակ հետապնդուող թիւրքական աշխարհի ծրագիրն է՝ պանթուրանիզմը։ 44-օրեայ պատերազմում յաղթանակից յետոյ թուրք-ադրբեջանական դաշինքն ամէն ինչ անում է, որպէսզի առաւելագոյնս բարելաւի իր ռազմաքաղաքական դիրքերը Հարաւային Կովկասում։ Անկարայի համար երկրորդ շահեկան հանգամանքն այն է, որ ուկրաինական ճգնաժամի պատճառով Թուրքիան դարձել է միակ պետութիւնը, որը կարող է երկխօսութեան որեւէ մակարդակ ապահովել Ռուսաստանի եւ Արեւմուտքի միջեւ։ Սա կարեւոր գործոն է Ռուսաստանի համար, որը պահպանելու համար նա կարող է ժամանակ առ ժամանակ զիջումներ անել Թուրքիային Հարաւային Կովկասում։ Իհարկէ՝ ի հաշիւ Հայաստանի ու Արցախի…
Ելնելով աշխարհաքաղաքական մրցակցութեան պարտադրած ծանր պայմաններից՝ Ռուսաստանում կարծես որոշել են, որ Հարաւային Կովկասը պահելու իրենց միակ ու ամենագործուն գործիքը ռազմական ներկայութիւնն է։ Ժամանակակից քաղաքականութեան այնպիսի կարեւոր գործոնից, ինչպիսին, այսպէս կոչուած, «փափուկ ուժն» է («soft power»), Մոսկուան հրաժարուել է։ Ռուսաստանում վստահ են, որ Հարաւային Կովկասում թուրք-ադրբեջանական դաշինքին արուած զիջումները անհրաժեշտութեան դէպքում կարելի կը լինի փոխհատուցել Արցախում եւ Հայաստանում տեղակայուած զօրքերի միջոցով։ Իսկ հայ ժողովրդի շրջանում օրէցօր աճող հակառուսական տրամադրութիւնները Մոսկուան պարզապէս անտեսում է՝ վստահ լինելով, որ, միեւնոյն է, այլ ընտրութիւն հայութիւնը չունի։
Հակառակ սրա՝ թուրք-ադրբեջանական դաշինքն ակտիւօրէն օգտագործում է Ռուսաստանի թոյլ տուած բոլոր սխալներն ու պահի ընձեռած հնարաւորութիւնները եւ ամէն յաջորդ շրջափուլում էլ աւելի է մեծացնում սեփական պահանջների ծաւալը։ Սա մահացու շրջափուլ է, որից դուրս գալու համար Հայաստանը պարզապէս պարտաւոր է մի շարք քայլեր ձեռնարկել։ Նախ՝ անհրաժեշտ է Թուրքիայի էքսպանսիոնիզմը զսպող քաղաքականութիւն մշակել։ Նախկինում Հայաստանն ունէր նման գործիքներ, օրինակ՝ Հաեօց ցեղասպանութեան հարցը, որն այսօր իսպառ մոռացութեան է մատնուել պաշտօնական Երեւանի կողմից։ Աւելին՝ պատերազմից երկու տարի անց մեր պետութիւնը նոյնիսկ սեփական բանակը վերականգնելու եւ երկիրը պաշտպանելու ոչ մի շօշափելի քայլ չի ձեռնարկել։ Սա յանցաւոր անգործութիւն է, որը միայն գրգռում է թուրք-ադրբեջանական դաշինքի ախորժակը եւ մէզանից նոր տարածքներ զաւթելու պատճառ դառնում։ Ուստի Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի հետ յարաբերութիւններում մեր օրակարգի միակ հարցը պէտք է լինի հետեւեալը՝ ինչպե՞ս զսպել թշնամական այդ դաշինքի զաւթողական քաղաքականութիւնը։ Այսպէս կոչուած «խաղաղութեան օրակարգը», որի հիմքում հակառակորդների ախորժակը յագեցնելով մի կերպ նրանց հայակործան քաղաքականութիւնից ձերբազատուելն է, ոչ միայն չի լուծում այդ խնդիրը, այլեւ նոր կորուստների պատճառ է դառնում։ Արցախում մի քանի ամիսը մէկ ադրբեջանական զօրքերի առաջխաղացումը դրա վառ ապացոյցն է։ Ուստի այդ քաղաքականութիւնից անհրաժեշտ է հրաժարուել եւ զսպման մարտավարութիւն որդեգրել։ Նոյնիսկ եթէ դրա համար նոր պատերազմի անհրաժեշտութիւն առաջանայ, Թուրքիային եւ Ադրբեջանին պէտք է զսպել։ Այլ տարբերակ չկայ։ Մնացած բոլոր ուղիները Հայաստանը տանում են դէպի կործանում։
Ռուսաստանի համար Հարաւային Կովկասը ռազմական կարեւոր յենակէտ է։ Ռուսական փորձագիտական շրջանակները մեր տարածաշրջանը յաճախ ֆորպոստ են կոչում։ Դա մի տարածք է, որտեղից Ռուսաստանը կարող է ոչ միայն ազդել Թուրքիայի եւ Իրանի քաղաքականութեան վրայ, այլեւ հայեացք նետել ողջ Մերձաւոր Արեւելքին, Պարսից ծոցի աւազանին, խոչընդոտել դէպի Միջին Ասիայ եւ Աֆղանստան տանող արեւմտեան կապուղիների օգտագործումը եւ այլն։ Աւելին՝ Հարաւային Կովկասն այն տարածաշրջանն է, որտեղից Ռուսաստանն ապահւում է նաեւ սեփական տարածքային ամբողջականութիւնը։ Այլ խօսքով՝ մեր տարածաշրջանը ռուսական կենսական շահերի գօտի է, որի բոլոր երկրները աշխարհաքաղաքականութեան տեսանկիւնից Մոսկուայի համար նոյն կարեւորութիւնն ունեն։
Հայաստանը չի կարող Հարաւային Կովկասում Ռուսաստանի համար բացառիկ դերակատարութեան յաւակնութիւն ունենալ, առաւել եւս հիմա, երբ մեր երկիրը տարածաշրջանում անվտանգութիւն ապահովող երկրից վերածուել է անվտանգութիւն սպառող երկրի։ Բայց Հայաստանը կարող է այնպէս անել, որ մեր տարածաշրջանում Ռուսաստանն ի հաշիւ մէզ խնդիրներ չլուծի։ Սա նուազագոյն խնդիրն է, որ այս պահին պէտք է դրուի մեր երկրի քաղաքական էլիտաների առջեւ։ Դա առաջին հերթին ենթադրում է հաւասարակշռուած եւ իրատեսական քաղաքականութեան մշակում, ինչպէս նաեւ Ռուսաստանի հետ համագործակցութեան ճիշտ ոլորտների եւ ուղիների հաստատում։
Յատկապէս Ռուսաստանի հետ յարաբերութիւններում հայ քաղաքական միտքը պէտք է լաւ հասկանայ բոլոր ռիսկերն ու հնարաւորութիւնները։ Սա կարեւոր աշխատանք է, որը տարիներ շարունակ մեր երկրում շատ վատ է կատարուել։ Չէն եղել լուրջ փորձագիտական կենտրոններ, մասնագիտական հաղորդակցութիւն ռուսական համապատասխան շրջանակների հետ, մամուլի միջոցների՝ բաւարար մակարդակի համագործակցութիւն եւ այլն։ Իսկ 2018 թ. յեղաշրջման հետեւանքով Հայաստանում իշխանութեան եկած ուժերն իրենց հերթին հնարաւորինս փչացրին հայ-ռուսական յարաբերութիւնները։ Հետեւանքն այն է, որ ունենք այն, ինչ ունենք, եւ դեռ ամէն ինչ կարող է աւելի վատ լինել…
Յետագայ յօդուածներում մենք դեռ կանդրադառնանք այս բոլոր խնդիրներին՝ փորձելով աւելի մանրամասն ուսումնասիրել տարածաշրջանային երկրների քաղաքականութիւնը Հարաւային Կովկասում։ Մինչ այդ, սակայն, անհրաժեշտ է եւս մէկ անգամ արձանագրել, որ Հայաստանը դատապարտուած չէ, որ մենք ունենք հնարաւորութիւններ եւ վերականգնուելու ներուժ։ Պարզապէս անհրաժեշտ են ճիշտ նպատակադրումներ եւ քրտնաջան աշխատանք։ Այնժամ արդիւնքները երկար չէն սպասեցնի։
1https://www.kommersant.ru/doc/5501396?from=main (մուտք՝ 5․08․2022 )
