Արցախի Հանրապետութեան կրթութեան, գիտութեան, մշակոյթի եւ սպորտի նախարարի տեղակալ Լեռնիկ Հովհաննիսեանը պատասխանում է «Ապառաժ»-ի հարցերին:
-Հետպատերազմեան շրջանում ինչպե՞ս եք պատկերացնում Արցախում տարուող մշակութային քաղաքականութիւնը, այն ի՞նչ փոփոխութիւններ է կրել:
-Բնականաբար, Արցախի բնականոն մշակութային կեանքը 44-օրեայ պատերազմից յետոյ զգալի փոփոխութիւններ կրեց, նաեւ առաջացան նոր մարտահրաւէրներ, յատկապէս՝ մշակութային ժառանգութեան պահպանման հետ կապուած: Մենք նիւթական եւ ոչ նիւթական մշակութային ժառանգութեան լուրջ կորուստներ կրեցինք: Մոտ 2000 մշակութային յուշարձաններ մնացին թշնամու կողմից օկուպացուած տարածքներում, միեւնոյն ժամանակ մենք նաեւ լուրջ կորուստներ ունեցանք ոչ նիւթական մշակութային ժառանգութեան ասպարէզում, երբ օրինակ ամբողջական շրջան իր պատմական լանդշաֆտով, ուրոյն կենցաղով, մշակոյթով, ենթաբարբառով (պատմական Դիզակ գաւառը՝ Հադրութի շրջանը) մնաց թշնամու օկուպացիայի տակ: Ոչ պակաս ինքնատիպ էր նախկին Վարանդայ գաւառի վերին ենթաշրջանը, յատկապէս նրա նախկին կենտրոն Աւէտարանոց գիւղն իր շրջակայքով, նաեւ Շուշի քաղաքը: Այն նոյնպէս շատ հետաքրքիր պատմական լանդշաֆտ ունի, իր ուրոյն սովորոյթներով, իր պատմամշակութային ժառանգութեամբ: Սա լուրջ կորուստ էր Արցախի համար, եւ մենք պէտք է համապատասխան քայլեր ձեռնարկէնք գոնէ ինչ-որ չափով այդ յուշարձանները, մշակութային ժառանգութիւնը փրկելու համար:
-Իսկ որո՞նք են այդ քայլերը:
-Նիւթական մշակութային ժառանգութեան հետ կապուած՝ օկուպացուած տարածքներում ոչ միայն միջնադարեան եկեղեցիները, վանական համալիրները, մատուռները, գերեզմանոցները, տապանաքարերը, խաչքարերը, բերդ-ամրոցները, կամուրջներն են ենթարկւում վանդալիզմի ու ոչնչացման, այլ նաեւ համեմատաբար նոր կառուցուած յուշարձանները, մասնաւորապէս՝ Հայրենական Մեծ պատերազմի զոհերին եւ Արցախեան առաջին պատերազմում զոհուած ազատամարտիկներին նուիրուած յուշահամալիրները: Մենք այդպիսի յուշարձանների հիմնահատակ ոչնչացման եւ վանդալիզմի բազմաթիւ փաստէր ունենք:
Մենք պէտք է ամէն ինչ անենք, որ միջազգային հանրութիւնը Ադրբեջանին զսպելու քաղաքականութիւն վարի: Մինչեւ հիմա, բացի մի քանի ոչինչ չասող յայտարարութիւններից, գործնական քայլեր չէն ձեռնարկուել: Արցախի իշխանութիւնների կողմից որոշակի քայլեր ձեռնարկւում են, որպէսզի կարողանանք այդ ամէնին ինչ-որ չափով հակազդել եւ քանդման ու պղծման ընթացքը կանգնեցնել:
-Ինչքանո՞վ է ուսումնասիրուած օկուպացուած տարածքների նիւթական ժառանգութիւնը, արդեօ՞ք ունենք կորսուած բոլոր պատմամշակութային յուշարձանների տուեալները:
-Աեօ, յուշարձանների բոլոր պետական ցուցակներն առկայ են: Յուշարձանների յայտնաբերումը եւ վկայագրումը շարունակական գործընթացներ են: Վերջին 30 տարուայ ընթացքում հնարաւորինս այդ ուսումնասիրութիւնները կատարել ենք: Իհարկէ, չենք աւարտել, բայց հիմնական մասը վկայագրուած, պահպանական գօտիները կազմուած են: Մինչեւ 2017թ. 4112 յուշարձանի վկայագրում ենք կազմել: Այդ գործընթացը շատ աւելի վաղ է սկսուել, իսկ 2009թ. նաեւ սկսուել է պահպանական գօտիների կազմումը: Մոտ 1400-ից աւելին կազմուած են, որը բաւականին պատկառելի թիւ է:
Այսօր հիմնական խնդիրն այն է, որ կարողանանք օկուպացուած տարածքների յուշարձանների մասին տեղեկատուութիւն տանք: Տարբեր սոցկայքերից իմանում ենք, թէ ինչպիսին է իրավիճակը օկուպացուած տարածքներում, տեսնում ենք պղծման, քանդման, վանդալիզմի տեսարաններ եւ նաեւ յուշարձանների ուղղափառացման դէպքեր, մասնաւորապէս՝ Շուշի քաղաքի եկեղեցիների, որը ոչ պակաս վտանգաւոր է, քան միջնադարեան մեր միւս յուշարձանների աղուանացման գործընթացը: Դրա համար Ադրբեջանն օգտագործում է իր ազգային փոքրամասնութիւններից ուդիներին: Դա իրենց քաղաքականութեան այն մասնիկն է, որն սկսել են դեռեւս 1960-ական թուականներից:
-Մոտ երկու տարի պաշտօնաւարել եք՝ որպէս նախարար, նաեւ որոշ ժամանակ փոխնախարար էիք: Ի՞նչ կիսատ թողած գործ ունեք, որ հիմա շարունակում եք:
-Մշակութային քաղաքականութիւնը չընդհատուող, շարունակական գործընթաց է: Այսօր մարտահրաւէրները փոխուել են, եւ հիմնական խնդիրը մեր մշակութային ժառանգութեան պահպանութեան, ուսումնասիրութեան հետ է կապուած: Նաեւ մենք պէտք է կարողանանք ճիշտ ներկայացնել մեր մշակութային ժառանգութեան հետ կապուած իրավիճակն աշխարհին: Այսօր համաշխարհային հանրութիւնը որոշակի անտարբերութիւն է ցուցաբերում, միաժամանակ Ադրբեջանը բաւականին ակտիւ քարոզչութիւն է ծաւալում, խօսում այն մասին, թէ իբր այստեղ շատ քիչ բնակչութիւն է մնացել, թէ Լեռնային Ղարաբաղի հարց գոյութիւն չունի: Սա, բնականաբար, իր որոշակի ազդեցութիւնն է թողնում: Ճիշտ, համարժէք քաղաքականութեամբ պէտք է հակազդել այդ ամէնին, որպէսզի կարողանանք համաշխարհային հանրութեանը ներկայացնել, որ այստեղ մարդիկ ապրում, արարում են, ունեն իրենց ուրոյն մշակոյթը, որը հայկական մշակոյթի մի մասն է կազմում եւ կրում է այն հայկական ինքնատիպ արժեհամակարգը, որը համայն քրիստոնեայ աշխարհի մի մասնիկն է:
-Մասնագիտութեան բերումով շատ եք ուսումնասիրել Արցախի տարածքում գտնուող յուշարձանները, չափագրել դրանք: Կմտածեի՞ք, որ դրանք մի օր կկորցնենք:
-Անկեղծ ասած, հիմա կարծես թէ վատ երազի մէջ լինենք: Ոչ միայն մեր կողմից, այլ ընդհանրապէս մեր մասնագէտների կողմից թշնամու օկուպացիայի տակ գտնուող տարածքներում կատարուած աշխատանքները հիմա մեծ արժէք են ներկայացնում: Դրանք այն վաւերագրերն են, որոնք այսօր Ադրբեջանի կողմից տարուող քաղաքականութեանը հակազդելու լուրջ զէնք են: Այսօր այդ աշխատանքը մեծարժէք նիւթ է պարունակում իր մէջ, եւ մենք ջանասիրաբար պէտք է պահպանենք, որպէսզի այդ տարածքների ազատագրումից յետոյ կարողանանք պատմաճարտարապետական յուշարձանների նախկին տեսքը վերականգնել:
—Ընդհանրապէս մի բան կորցնելուց յետոյ աւելի ես արժեւորում: Այս առումով՝ արդեօ՞ք մեր վերահսկողութեան տակ մնացած յուշարձանների նկատմամբ վերաբերմունքը փոխուել է, արդէն այլ աչքո՞վ ենք սկսել նայել դրանց:
-Անկեղծ ասած, մենք միշտ էլ մէկ աչքով ենք նայել, ուղղակի որոշ դէպքերում այդ յուշարձանների նկատմամբ հասարակութիւնը, նաեւ տեղական ինքնակառավարման մարմիները որոշակի անտարբեր վերաբերմունք ունէին: Մենք պէտք է աւելի արժեւորենք մեր յուշարձանները եւ պահէնք-պահպանենք դրանք: Վերականգնման, ուսումնասիրման, տարբեր գործառոյթների հետ կապուած քայլեր կատարւում են, որոնք մէզ չէն գոհացնում: Չպէտք է մոռանալ նաեւ, որ տարբեր ուսումնասիրութիւններ իրականացնելու համար կան լուրջ անվտանգային խնդիրներ, սահմանամերձ գոտում յայտնուած որոշ վայրերում հնագիտական, գիտահետազօտական աշխատանքներ կատարելը որոշակի դժուարութիւններ է յարուցում: Սրանք մէկը միւսի հետ փոխկապակցուած խնդիրներ են, որոնք պէտք է ժամանակի ընթացքում կարգաւորենք:
Հովանաւորչական միջոցներով այժմ վերանորոգւում են Ամարասի վանքը, Երիցմանկանց վանքը, այս տարուայ մեր ծրագրում ներառուած են Բւուրխանի վանական համալիրի շինարարական աշխատանքները, նաեւ կատարուելու են նոր պահպանական գօտիների, նոր յուշարձանների վկայագրման աշխատանքներ: Սրանք շարունակական բնոյթ են ունենալու. պէտք է նոր մարտահրաւէրներին համաշունչ մեր քաղաքականութիւնը որոշակի փոփոխութեան ենթարկուի:
-Մի ժամանակ «կորուսեալ հայրենիք» ասելով նկատի ունէինք Արեւմտեան Հայաստանը, հիմա այդ կարգավիճակում նոր վայրեր են յայտնուել: Դուք ծնունդով Քարին տակից եք. ի՞նչ զգացողութիւն եք ունենում ամէն անգամ Ձեր հայրենի գիւղի մոտով անցնելիս:
-Անկեղծ ասած, չեմ կարող բառերով բացատրել այն ապրումները, որ մենք ունենում ենք: Հայրենազրկումից ծանր բան չկայ: Դրանք մարդկային անբացատրելի ապրումներ են. կեանքը լրիւութեամբ փոխւում է: Բայց այն զգացողութիւնն ունեմ, որ մի օր վերադառնալու ենք:
-Շատէրը Ձեզ գիտէն՝ որպէս պատմաբան, մի մասը՝ որպէս դաշնակցական, նախկին նախարար, պատգամաւոր: Դուք ձեզ ինչպէ՞ս կը ներկայացնէիք:
-Ես միշտ հպարտանում եմ իմ մասնագիտութեամբ՝ ազգագրութեամբ: Կարծում եմ, որ որպէս մասնագէտ ամենամնայուն գործերն արել եմ որպէս ազգագրագէտ՝ թէ Արցախի հանրայինում վարելով «Մեր երկիր» հաղորդաշարը, թէ բաւականին երկար ժամանակ ուսումնասիրելով, վկայագրելով մեր յուշարձանները, թէ մասնակցելով տարբեր գիտական ծրագրերի:
-Իսկ ո՞րն եք համարում Ձեր ամենակարեւոր առաքելութիւնը:
-Ամենակարեւոր առաքելութիւնն է պահպանել մեր պապերի, մեր նախորդ սերնդի թողած արժեհամակարգը, պատմական ժառանգութիւնը, մեր ազգային ինքնութեան կարեւորագոյն հարացոյցները: Կարեւոր է, որպէսզի կարողանանք ազատութեան, անկախութեան այն տեսլականը, գաղափարները, որոնք մէզ աւետել են մեր նախորդ սերունդները, ճիշտ ձեւով մատուցել մատաղ սերնդին, եւ մեր գործունեութեամբ մատաղ սերնդին փոխանցենք այն հսկայական մշակութային ժառանգութիւնը, որն ստեղծուել է մեր երկրում:
-Ի՞նչ գիրք է հիմա Ձեր սեղանին:
-Ճիշտն ասած, միշտ երկու-երեք գիրք եմ կարդում: Այս պահին սեղանիս է Ռուբէն Գալչեանի «Ադրբեջանական պատմաշխարհագրական զեղծարարութիւնները» գիրքը է, որը վերընթերցում եմ:
-Ձեր կեանքի ամենատխուր օրը:
-2020թ. շատ տխուր օրեր եմ ունեցել, բայց երեւի ամենատխուր օրը, երբ հայրենի գիւղս բռնազաւթուեց թշնամու կողմից:
-Ձեր նշանաբանը:
-Ազատ, անկախ եւ միացեալ Հայաստան:
-Ի՞նչն է Ձեզ հիմա ոգեւորում:
-Հիմա ոգեւորութեան շատ քիչ առիթներ կան, չեմ կարող ասել:
Հարցազրոյցը՝ Տաթեւիկ Աղաջանեանի
