Տարեսկիզբին, Երեւանի «Զանգակ» հրատարակչատունէն լոյս տեսաւ սփիւռքահայ արուեստագէտ գրող Վեհանուշ Թեքեանի «Կին՝ ատեան, մատեան» խորագրեալ հատորը: Խմբագիր՝ Յարութիւն Պէրպէրեան, նմանապէս սփիւռքահայ արուեստագէտ գրող:
14-րդ անգամն է որ Վ. Թեքեան ընթերցողին կը ներկայանայ հատորով մը, որուն մէջ մէկտեղուած են անցեալին լոյս տեսած եւ անտիպ էջեր, բանաստեղծութիւն եւ արձակ:
«ԱՐՏԱՔԻՆ»Ը
Նախ քանի մը խօսք՝ հատորին «արտաքին» նկարագիրին մասին:
Կը բաղկանայ 560 էջէ: Ունի երկու բաժին. առաջին 215 էջերուն տեղ գտած են 14 արձակ գրութիւն, որոնց կը յաջորդեն բանաստեղծական կտորներ, ընդհանրապէս ազատ, սակայն նաեւ չափածոյ: Առաջին կողքին, ընթերցողին «բարեւ» կ’ըսէ Նշան Գազազեանի արուեստի մէկ գործին պատկերով, ուր որոշ չափով կ’արտացոլայ բովանդակութեան մթնոլորտը, այսինքն՝ մտածող եւ մտածելու մղող գրողի մը թելադրականութիւնը: Հատորի առաջին կողքին ներծալքին, սկզբնական եւ վերջին էջերուն, ինչպէս նաեւ յետին կողքին կան կարճ բացատրականներ, ներառեալ նախատպագրական աշխատանքներ կատարողներու մասին: Հատորը նուիրուած է հեղինակին դստեր՝ Նայիրիին: Ապա նախաճաշակ մը՝ գիրքի էութեան մասին՝ Վ. Թեքեանի գրականութեան արժանիքներուն հպանցիկ վկայութիւն մը՝ գրականագէտ Յակոբ Կիւլլիւճեանէն, եւ խոստովանական քանի մը տող՝ նոյնինքն հեղինակէն, որ գրական այս արտայայտութիւնը (կրնանք աւելցնել, որ իր բոլոր գրածները) կը բնութագրէ իբրեւ անվերջօրէն հատուցելի խղճի պարտք մը, «(որուն) մէջէն անցընելով բարձրութիւնը կիրքի ու զրկանքի խորութիւնները», ու կ’աւելցնէ. «Անկէ է որ կ’արթննայ ստեղծագործ երջանկութիւնը եւ հոգիս կը պտուտքի երաժշտութեամբ մը, որ ո՛չ ոք պիտի լսէ: (…) Բացարձակ անտարբերութիւնը կը փետտէ ճամբան, կը փետտէ մարդերը իրենց տեղերէն եւ երթեւեկ մը կը ստեղծէ իրեն համար: (…) Ինչ տարօրինակ է վստահութիւնդ. կը բաւէ, որ ոտքդ դնես անոր ծայրը եւ վստահ ես որ ելքը պիտի գտնես, պիտի հասնիս: Ճամբան անվերջութիւնն է: Ինքզինք չի զսպեր, կը պայթի, կը բողոքէ, կը լքէ: Կնոջ մը պէս: Ընդհանուրին մէջ կ’անձնականացնէ, յետոյ քեզ անհունօրէն ինքնախոյզ դարձնելու»:
ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹԵԱՆ ՄԱՍԻՆ
Հատորը, ինչպէս նշեցինք, կը բովանդակէ արձակ եւ բանաստեղծական էջեր:
Անմիջապէս ընենք հաստատում մը. Վեհանուշ Թեքեան ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ է իր գրաւոր որեւէ արտայայտութեան մէջ, այսինքն՝ խտութիւնն ու թելադրականութիւնը միշտ ալ ներկայ են: Այստեղ նպատակ չունինք գրողին արժանիքներուն պատուանդանը ուրուագծելու. ան իր պատուանդանը վաղուց կերտած է մեր ժամանակակից գրականութեան անդաստանին մէջ, սկսեալ այն օրէն, երբ պարբերական մամուլին մէջ յայտնուեցաւ նախ՝ իբրեւ բանաստեղծ, ապա նաեւ՝ արձակագիր: Անոր պատուանդանը նման է պտղատու ծառի մը, որ տարիներու ընթացքին հասակ առաւ, ուռճացաւ, բունը ծաւալ գտաւ ու պտղաբերեցաւ յարատեւօրէն: Իր լոյս ընծայած 14 հատորներուն կողքին, անոր գրիչը յաճախակի ներկայութիւն է մեր մամուլի (գրական եւ այլ) էջերուն, անկէ յաճախ կը բխին հրապարակագրական սիւնակներ, որոնք նոյնչափ կը զգենուն բանաստեղծական շունչ, խորք ու խոհականութիւն:
Նիւթե՞րը. կարելի է ընդհանուրը որակել անպարագիծ ինքնակենսագրութիւն, ինքնադրսեւորում՝ բառին ամէնէն լայն իմաստով: Ան երբեմն կը թերթատէ իր յիշատակներու մատեանները, կը ներկայանցէ մանկութենէն ու պատանութենէն դրուագներ, կը հասնի հասուն տարիքի էջերուն, կու տայ ծննդավայրէն՝ Լիբանանէն ու անկէ ակամայ գաղթածի յիշատակներ, կացութիւններ, հոգեվիճակներ եւ դէպքեր: Լիբանանի երբեմնի խաղաղ ու յաջորդածպատերազմական մութ օրերէն պատկերներ իրարու հետ մրցումի մէջ են, անոնց քովն ի վեր կը քալեն ընտանեկան մթնոլորրտէն, հարազատներու, թաղակիցներու հետ փորձառութիւններէ քաղուած պատկերներ: Հարազատներու եւ հասակակիցներու հետ զրոյցները կը մատուցուին «տեղական» լեզուով, այսինքն՝ ժողովրդային սխալ արտայայտութիւններով, որոնք էապէս կը տարբերին գրողին վճիտ հայերէնէն: Աւելին, այդ պատկերները կը վաւերագրուին իբրեւ ժողովրդագրական – ֆիլքլորիք – վկայութիւններ, ամբողջ ժամանակաշրջանի մը ուրուագիծը, ու ընթերցողին համար երկրորդական կը դառանայ, թէ տիպարներէն ո՞րը իրական է, ո՞րը՝ երեւակայական: Ի դէպ, զգալի է, որ իրականները գերակշռող են, այդ էջերուն վրայ կը դնեն իրապաշտութեան կնիքը:
Դիպաշարերը, ապրումներն ու անոնցմէ բխած խոհական արտայայտութիւնները կը մատուցուին այնպիսի անմիջականութեամբ եւ հաղորդականութեամբ, որ առաջին իսկ տողէն՝ ընթերցողին օձիքը կը բռնեն եւ կ’ըսեն՝ «կարդա՛, ծանօթացի՛ր եւ ապրէ՛ գրական էջերու վայելքը», գրողը ձեւով մը կ’ըսէ «այս է էութիւնս, միտքս ու հոգիս, ըլլանք հաղորդակից»: Ան կը հասկցնէ, թէ այդ էջերուն հայելուած են ո՛չ միայն իր կեանքէն, սեւ ու սպիտակ փորձառութիւններէն, անոնցմէ ծնող ապրումներէն ու խոհերէն պատառիկներ, այլ նաեւ հոն են ամբողջ սերունդի մը կեանքին արտացոլացումը: Անմիջականութիւնն ու հաղորդականութիւնը կը ստեղծեն հոգեհարազատութեան այնպիսի կլիմայ մը, որուն մէջ, ընթերցողը կրնայ պահ մը տարուիլ խաբկանքով, թէ՝ գրողը ճամբայ ելած է պարզապէս լաւ ու տխուր յիշատակներ, հոգեվիճակներ եւ ապրումներ պատմելու մղումով, անոնցմէ հապճեպ ընտրութիւններ կատարելու տենդով: Այդպէս չէ: Որովհետեւ աւելի խորաթափանց մօտեցում ի յայտ պիտի բերէ, որ գրողը մտածուած եւ կանխամտածուած կերպով կ’արձանագրէ յիշատակներն ու յուշերը, որոնք կը բխին հմայիչ պատկերներուն ու հայերէնի գեղին հետ, ձեւով մը վաւերագրելու՝ իր կեանքի ժամանակաշրջանէն հատուածներ, որոնք այլապէս, ինչպէս նշեցինք, միայն Վեհանուշ Թեքեան անձին չեն վերաբերիր, այլ կ’ընդգրկեն ժամանակակիցներ, փաղանգներ, որոնք «համտեսած» են պատերազմական վիճակին առթած՝ ֆիզիքական եւ հոգեբանական անապահովութիւնները, ընկերային-ընկերական դառնութիւնները, կեանքի յորձանուտին մէջ ինկող Մարդուն պատահող անբաղձալի կացութիւններ:
Իւրաքանչիւր տողի մտածուած ըլլալուն առաջին վկայութիւնը կարելի է սեպել նոյնինքն հատորին… խորագիրը: Հոն, Կին-ը ունի բութ մը, անոր չի յաջորդեր ստորակէտ մը կամ միջակէտ մը, որոնք բոլորովին այլ իմաստ եւ խորք պիտի տային յաջորդող երկու բառերուն: Կին-ը տիրական ներկայոգթիգն է այն առումով, որ նախ՝ հեղինակը կին մըն է, յետոյ, կեանքը ապրած է ու կ’ապրի, բնականաբար՝ իբրեւ կին, աշխարհն ու հարցերը կը դիտէ կնոջական հայեցակէտով (եւ ո՛չ միայն այդ), արձակ ու բանաստեղծական պատումները կնոջական հոգեվիճակներէ եւ ապրումներէ կը բխին, սակայն տեղ մը, իմացականութեան բարձունքին վրայ, սեռերու տարբերութիւնը կը նօսրանայ, կը չքանայ, կը մնայ Մտածող Մարդը, անկախ անկէ, թէ ան կի՞ն է, թէ՞ այր: Ատեան-ը չ’ակնարկեր դատարանային սրահի մը (թէեւ նման դրուագներ կան իր փորձառութեանց շարքին), այլ կեանքի աշխարհատարած ատեանին, իսկ անոնք կը մէկտեղուին Մատեան-ին մէջ: Անմիջապէս նշենք, որ այս բացատրութիւնը ամբողջական չէ, որովհետեւ գրողին հորիզոնը շատ աւելի ընդարձակ է, թելադրականութեան հորիզոնները՝ անպարագիծ:
Հեղինակը լոկ պատմող, յիշատակներ վերարտադրող մը չէ, այլ այդ բոլորը կ’անցնին հոգիին ու մանաւանդ միտքին «զտիչ»էն (filter), անոնց վրայ կը սփռուին թեքեանական իմացականութեան շողերը եւ պրիսմակէ մը անցնելով՝ իբրեւ բազմագոյն ծիածան կը ներկայանան ընթերցողին: Բնական արդիւնքը կ’ըլլայ այն, որ ընթերցողը կը համակուի հեղինակին զուարթ ու տրտմագին պահերով, կը նաւարկէ ժպիտ ու թախիծ բերող ալիքներու վրայ (նոյն թէ տարբեր խորագիրներու տակ), ինք ալ կը մղուի խորհրդածելու Կեանքին պարգեւած բազմազան վիճակներուն եւ ազդեցութիւններուն մասին:
ԱՅԼ ՅԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐ
Այս սիւնակի առաջին տողերուն արձանագրեցինք, որ Վեհանուշ Թեքեան արուեստագէտ գրող է: Արուեստագէտը գեղ-արուեստ կ’արարէ, ունի արարման գործիքներ, որոնցմէ մէկ քանին քաշենք-դուրս բերենք իր էջերէն եւ հպանցիկ նշումներ կատարենք անոնց մասին:
Քիչ առաջ ակնարկեցինք անմիջականութեան եւ հաղորդականութեան: Աւելցնենք, որ անիկա կը դրսեւորուի մերթ հայկականութեամբ, սակայն նաեւ անսահմանափակ մարդկայնութեամբ: Կարելի է դիւրութեամբ ջոկել բազմաթիւ կտորներ եւ զանոնք որեւէ այլ լեզուի թարգմանելով՝ այս գրողը դասել միջազգային համբաւ վայելող գրողներու շարքին:
Զուարթախոհութիւնը, երգիծանքի սահմաններուն մօտեցող ժպտաբաշխումը առատօրէն ցանուած են բազմաթիւ խորագիրներու տակ: Ծիծաղաշարժ վիճակները, որոնք ապրած է, կամ՝ իր մէջ ծիծաղ յառաջացնող կացութիւնները հարուածային արագութեամբ կը բաշխէ ընթերցողին, սակայն երկար կանգ չ’առներ նման տողերու վրայ: Արտայայտութեան գեղին կը նպաստեն հարուստ, առատօրէն բխող պատկերները, որոնք վայելք կը պատճառեն, ըմբոշխնելի են իւրաքանչիւր քայլափոխի, երբեմն քանի մը տողի հեռաւորութեամբ: Այդ պատկերները ունին փայլուն ու մութ նրբերանգներ, որոնք ընթերցողին աչքին ու միտքին դիմաց կը տարածեն խայտաբղէտ բնանկար մը, մարգագետին մը, որ կը նմանի զուարթ եւ տխուր գոյներով հիւսուած գորգի մը: Ներկայացուած տիպարներուն շարքին կը դասուին մինչեւ իսկ անշունչ բաներ, որոնք կենդանութիւն կը ստանան գրողին գրիչին տակ, երեւակայութեան ու մտածումներու աշխարհին ճամբով:
Վ. Թեքեան մաս կը կազմէ գրողներու այն փաղանգին, որոնք մեր գրականութեան պատմութեան մէջ ծանօթ են իբրեւ գեղապաշ, արուեստագէտ սերունդ: Գեղապաշտութիւնը թէեւ (ըստ ընկալեալ տեսութեան) ծնունդ առած է 19-րդ դարու վերջերուն եւ սլացք ապրած՝ անցեալ դարասկիզբին, սակայն ԳԵՂԵՑԻԿ ԱՐՏԱՅԱՅՏՉԱՁԵՒը հոն կանգ չէ առած (ո՛չ ալ նախկինները զուրկ էին անկէ): Իրեն համար Մայրենիին գեղեցկութիւնը եւ ճկունութիւնը վայելք են, զանոնք կ’ապրի իր իւրաքանչիւր էջին մէջ, մերթ՝ նրբագոյն բառեր բառարաններու բանտէն ազատ արձակելով, յաճախ նաեւ նոր բառերու ստեղծելու շնորհքով: Ան բարձր կը պահէ այն դրօշը, որ բարձրացուած էր Մեծարենցներու, Վարուժաններու, Սիամանթոներու, Զարդարեաններու, Թէքէեաններու, Չօպանեաններու եւ անոնց ժամանակակից ամբողջ բանակի մը կողմէ, որուն հետ մեզ կամրջողներէն մէկն ալ Ժագ. Ս. Յակոբեանն էր. Թեքեան, բարեբախտաբար նաեւ ժամանակակից այլ գրողներ գործնապէս կը վկայեն, թէ այդ դրօշը վար չէ դրուած, վար պիտի չառնուի:
Պատմողական արտայայտչաձեւը, որ առհասարակ կը համադասուի աւանդականին, դասականին, ընդհանրապէս «Առիւծի բաժին» ունի էջերուն, սակայն ունի նաեւ տպաւորապաշտութիւն, գերիրապաշտութիւն, մինչեւ իսկ անհեթեթի դպրոցին սեւեռող արտայայտութիւններ: Սա երբեք ալ զարմանալի չէ, եթէ ընթերցողը կարենայ թափանցել էջերէն ծորող՝ իր կեանքի տարբեր փուլերէն բխած փորձառութիւնները, որոնք կը հոսին իբրեւ յորդառատ աղբիւր: Այս բոլորին մէջ, ակներեւ է անուան առաջին վանկին՝ ՎԵՀ-ին տիրապետութիւնը: Կեանքի բազմապիսի դառն փորձառութիւնները լալկան չեն դարձներ զինք, ո՛չ ալ զուարճալի վիճակները զինք կը մղեն հեգնանքի: Ան պարզապէս կեանքի տռամը իր անձին ու փորձառութիւններուն պրիսմակէն պատկերող, վաւերագրող արուեստագէտն է:
Բանատեղծական էջերուն մէջ եւս, դասականն ու արդին կը քալեն թեւանցուկ: Նախասիրածը՝ ազատ բանաստեղծութիւնն է. հոն եւս, հմտօրէն «կը խաղայ» տողերուն հետ, անոնց կու տայ ձեւաւորում (կէտադրութիւնը նուազագոյնին հասցնելու տրամադրութեամբ), որ ինքնին թելադրականութիւն կը բուրէ (ի դէպ, նման արտայայտչաձեւի լոկ այս բանաստեղծին էջերուն չենք հանդիպիր: Տողայարդարումի թեքնիքը կու գայ հինէն): Այս իմաստով, անոր տողերն ու բանաստեղծական էջերը պէտք է ընկալել այնպէ՛ս, ինչպէս կ’ընկալենք երաժշտկան կտոր մը, արդի գեղանկար մը կամ քանդակ մը, այն տարբերութեամբ:
ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹԵԱՆ ՓՈԽԱՐԷՆ
Մեր արուեստագէտ սերունդի լաւագոյն ներկայացուցիչներէն մէկն է Զապէլ Եսայեան (ան ալ կին մը), որ ծանօթ է հոգեվիճակներ, ապրումներ, տպաւորութիւններ եւ փորձառութիւններ ամենայն հարազատութեամբ եւ խիտ կերպով թուղթին յանձնելու հմտութեամբ («Հականիշն է Յ. Օշական, վապետ արտայայտող մը, սակայն հեւասպառ ընող տարածումով»): Իր «Հոգիս աքսորեալ» հատորին սկիզբի էջերուն, Եսայեան ունի տպաւորիչ պատկեր մը՝ իր ներաշխարին ու անկէ բխող իր գրական էջերուն յարաբերութեան մասին: Մօտաւորապէս հետեւեալն է ըսածը: Կը զգայ, թէ հոգիին, էութեան մէջ ունի հսկայական գանձեր, որոնք նման են մութին մէջ պահուած ու ոսկեփոշիով լեցուն տոպրակի մը. գրելու արարքը կը նմանցնէ ձեռքը այն տոպրակին մէջ մխրճելու եւ այդ հարուստ գանձը դուրս բերելու փորձի, սակայն երբ ոսկեփոշիով լեցուն ափը դուրս կը բերէ տոպրակէն (այսինքն՝ ներաշխարհը կը դնէ թուղթի վրայ), կը տեսնէ, որ ոչինչ կայ հոն, բացի ոսկեփոշիի մանր հետքերէ: Այլ խօսքով, ինքզինք լաւագոյնս դրսեւորող գրողը ունի այն գիտակցութիւնը, թէ հոգիին մէջ եղածէն՝ միայն մանր պատառիկներ կարելի է ցուցադրել դուրսի աշխարհին:
Վեհանուշ Թեքեանի այս (ու նախընթաց) հատորները ընթերցող գրասէրը կ’ունենայ այն տպաւորութիւնը, թէ ան ո՛չ միայն իր հոգիէն ու ապրումներէն՝ զգացումներու աշխարհէն ոսկեփոշիի հատիկներ սփռած է իր էջերուն, այլ նաեւ անոնց կողքին շարած է իր միտքի, կեանքի փորձառութիւններուն բերած հասունացումի իմաստութեանց ոսկեփոշիները:
Մեր այս տողերն ալ, նոյն տրամաբանութեամբ, սեղմ ներկայացումը եղան Կին հեղինակին զգացական ու իմաստասիրական ոսկեհատիկներուն: Նման էջեր ընթերցումի վայելք կ’ընծայեն, իսկ մեր (նաեւ հայ ընթերցողին) գոհունակութիւնը հոս կանգ չ’առներ, որովհետեւ կը տեսնենք, որ այս արուեստագէտին արարումները կը շարունակուին՝ նոյն յորդառատ աղբիւրէն բխելով, յոյս պարգեւելով, որ նոր հատորներ պիտի յաջորդեն «Կին՝ ատեան, մատեան»ին:
Ս. Մահսէրէճեան
Յունիս 2022
