Նորագոյն Սփիւռքի կերտման հետքերով
Էմիլ Մնացականեան
Հայկական Սփիւռքը մարդկային բոլոր հասարակական համակարգերի նման ժամանակի ընթացքին փոփոխութիւնների հոլովոյթ է ապրում եւ փորձում զարգացում ապահովել օրուայ պահանջների համապատասխան: Թէ այդ զարգացման տեմպը ինչքանով է բաւարարեցնում համազգային մարտահրաւէրները դիմագրաւելու եւ նորագոյն պահանջները գոհացում տալու համար, դա հարց է, որ գնահատման է կարօտ:
Աւանդական Սփիւռքը ներկայ դրուածքով կազմուել է հիմնականում Հայոց Ցեղասպանութեան հետեւանքով: Կոտորածից փրկուած ժողովրդական զանգուածները ապաստան են գտել տարբեր երկրներում ու ձեռք բերել ֆիզիկական ապահովութիւն: Բեկուած հայութիւնը հոգեպէս վերականգնելու համար, բոլորուելով եկեղեցու շուրջ հիմնել է դպրոցներ, միութիւններ եւ այսպիսով պահպանելով ազգային ինքնութիւնը, վերագտել է իրեն որպէս սփիւռքահայ: Սփիւռքեան կառոյցները սկսել են զարգանալ համազգային թեմական համակարգի ներքոյ եւ կայացել են քաղաքական, հասարակական, մշակութային եւ մարզական հաստատութիւններ յստակ առաքելութեամբ՝ պահպանելու եւ զարգացնելու համար ազգային ինքնութիւնը հայ սերունդների մօտ եւ միջազգային քաղաքական դաշտում հետեւել ու պահանջել հայ ժողովրդի իրաւունքները, եւ այսպէս գոյատեւել այն յոյսով, որ մի օր կիրականանայ Հայոց երազանքը՝ «Անկախ Հայաստան»-ը: Սփիւռքեան պատմութեան վերոյիշեալ շրջանը կարելի է կոչել «Հայապահպանման շրջան»:
Հայաստանի վերանկախացումից յետոյ հայ իրականութիւնը պարզապէս թեւակոխեց նոր շրջան: Իրականացած էր դարաւոր երազանքը: Ազգային ինքնութեան պահպանման առումով անկախ Հայրենիքը արդէն յենակ էր բովանդակ հայութեան համար, ուստի հայապահպանումը Սփիւռքում չէր կարող ինքնանպատակ շարունակուել:
Սփիւռքում, խրախուսուելով հանդերձ ներգաղթը, պահպանուեցին սփիւռքեան կառոյցները: Հայրենիքին օգտակար լինելու համար կատարուեցին բազմաթիւ աշխատանքներ՝ դէպի Հայաստան եւ Արցախ սփիւռքեան ներդրումների խրախուսում, Սփիւռք-Հայրենիք համագումարներ, գիտաժողովներ, անհատական կամ հաւաքական բարեսիրական աշխատանքներ եւ այլն: Սակայն, ինչքանո՞վ Սփիւռքը կարողացաւ դերակատար լինել հայրենիքի եւ հայութեան զարգացման հոլովոյթի վրայ: Նայած, թէ ինչ ակնոցով ենք դիտում, կարելի է տարբեր գնահատականներ տալ խնդրին: Եթէ Սփիւռքի դերը դիտարկուել է որպէս հայրենիքին օգնութիւն մատակարարող՝ թերեւս Սփիւռքը կատարել է իր պարտականութիւնը: Սփիւռքի պատմութեան այս շրջանը, որի մէջ ենք գտնւում դեռեւս, կարելի է կոչել «Հայրենիքի Օժանդակութեան շրջան»:
2020 թուականի 44-օրեայ պատերազմին Սփիւռքը լայն մասշտաբով լծուեց օժանդակութեան աշխատանքին՝ հանգանակութեան հիմնադրամ, անհրաժեշտ գոյքերի, դեղորայքի եւ սննդի հայթայթում, ինչու չէ նաեւ անհատական եւ խմբական այցելութիւններ կամաւոր օժանդակութեան համար: Սակայն փաստը ցոյց տուեց, որ օրհասական պահին անգամ, երբ համագործակցութեան մղումը ամենաբարձր աստիճանին է հասնում, օժանդակութեան ծաւալները կացութիւն փոխելու տարողութիւն չունեն եւ այդ սահմաններին անգամ չեն մօտենում:
Քաղաքական աշխարհում այն, ինչ մի երկիր պէտք ունի կամք պարտադրելու եւ իր օգտին կացութիւն փոխելու համար՝ դա հզօրութիւնն է, իսկ երկիրները չեն հզօրանում լոկ օժանդակութիւններով: Հայաստանի հզօրութեան աղբիւրները դժբախտաբար անչափ սահմանափակ են եւ չեն համեմատւում իր դէմ թշնամական տրամադրուած հարեւանների հետ: Նոյնիսկ բարեկամ երկրների հետ դիպլոմատիկ յարաբերութիւններում աշխատում է թոյլի եւ ուժեղի գործօնը: Բարեկամ երկրները առաջին հերթին առաջնորդւում են սեփական շահերով ու նայած թոյլութեան աստիճանին, փոքր երկրները կարող են կորցնել ամէն ինչ աշխարհաքաղաքական բարդ պայմաններում, ինչպիսին ենք ապրում այսօր:
Հզօրութեան աղբիւրները Հայաստանում յայտնի են, այն ինչ յայտնի չէ Սփիւռքի մէջ թաքնուած հզօրութեան ռեսուրսներն են, որոնք անմշակ են թողնուած: Եթէ Սփիւռքը դիտարկենք որպէս հայ ժողովրդի 80%-ը կազմող հաւաքականութիւն, որի քաղաքական, տնտեսական, գիտական եւ այլ հնարաւորութիւնները անգամներով բարձր են Հայաստանում բնակւող ժողովրդի համեմատ, ուրեմն կարելի է ենթադրել՝ եթէ գոյութիւն ունենար ինչ որ մեխանիզմ, որով կարելի դառնար համակարգել այդ ներուժի խոշոր բաժինը, ուրեմն կարելի կը դառնար ոչ թէ օժանդակել, այլ փոխել երկրի ու համազգային հզօրութեան մակարդակները:
Այդ կարգի համակարգող մեխանիզմ, ցաւօք, դեռեւս Սփիւռքում գոյութիւն չունի: Երախտապարտ լինելով աւանդական Սփիւռքի ղեկավարներին, որոնք տասնամեակների ընթացքում առաջացրել են կազմակերպուած համայնքներ, պէտք է ընդունել, սակայն, որ ժամանակները փոխուել են: Հայ ժողովուրդը այսօր գտնւում է իր պատմութեան ծանրագոյն հատուածներից մէկում: Մեր պատմական թշնամին անցեալ տասնամեակներում զբաղուած է եղել երկարամեայ ծրագրեր մշակելով, որպէսզի կարողանայ հայ ժողովրդին ծունկի բերելով իրականացնել ծաւալապաշտական իր վաղեմի երազանքները: Իսկ մենք, ցաւօք, ոչ միայն երբեւէ չենք ունեցել երկարամեայ հզօրացման ռազմավարութիւն, այսօր անգամ, երբ վտանգը չոքած է մեր գլխին, դեռ չկան այնպիսի ինստիտուցիոնալ դրուածքներ հայրենիքում եւ Սփիւռքում, որոնք կը ծրագրեն հայ ժողովրդի ամենավստահելի ուժի աղբիւրի՝ Սփիւռքի «Ռազմավարական կազմակերպման» գործը, որով կարելի է բանալ «Համազգային Հզօրացման շրջան» մուտք գործելու դռները:
Սփիւռքի «Ռազմավարական կազմակերպման» գաղափարի մասին սահմանումներ կատարելու համար կարելի է նախ մի երկու օրինակով ակնարկել, թէ ինչեր չեն ներառւում այդ կատեգորիայի մէջ: Առաջինը՝ պէտք է յիշել ՀՀ Սփիւռքի նախարարութիւնը, որը յարաբերուելով սփիւռքեան գաղութների ղեկավարութեան հետ, կազմակերպեց բազմաթիւ համագումարներ, խորհրդաժողովներ եւ զանազան այլ միջոցառումներ: Երկրորդը՝ Հայաստան-Սփիւռք Համաժողովներն են, որոնք անգամներ կայացել են բազմահազար սփիւռքահայերի մասնակցութեամբ Հայաստանում: Եղել են իհարկէ բազմաթիւ այլ նախաձեռնութիւններ թէ՛ հայրենիքում, եւ թէ՛ Սփիւռքում, սակայն բնոյթով ոչ տարբեր: Առանց թերագնահատելու կատարուած աշխատանքները, որոնք անկասկած ծառայել են համազգային գործակցութեան գաղափարի զարգացմանը, սակայն մնայուն շօշափելի արդիւնքներ հզօրացման առումով չկան, որովհետեւ այդ գործընթացների արդիւնքում չհիմնադրուեցին երկարամեայ մտածողութեան եւ ծրագրման ինստիտուտներ, քանի որ այդ նախաձեռնութիւններում աւելի շատ մարտավարական-ցուցադրական նպատակներ են հետապնդուել քան ռազմավարական-կազմակերպչական:
Սփիւռքի «Ռազմավարական Կազմակերպման» եւ «Համազգային Հզօրացման շրջան» մուտք գործելու համար կազմակերպուածութեան այլ մակարդակներ են հարկաւոր: Այդ մակարդակները կարելի է նուաճել միջգաղութային մնայուն յարաբերութիւնների համար նոր ենթակառոյցներ առաջացնելով եւ զարգացնելով միայն:
Հայաստանի նախկին իշխանութիւնները յաղթող երկրի ինքնավստահութեամբ չզբաղուեցին համազգային հզօրացման գաղափարով, իսկ ներկայ իշխանութիւնները չունեն այնպիսի տուեալներ, որ կարողանան համազգային տարողութեամբ մտածել, որովհետեւ գաղափարախօսութեամբ գլոբալիստական-ապազգային թեքում ունեն, իսկ վարչական առումով հատուածապաշտական-տոտալիտեր, որը յանգեցրել է երկրում ամբողջատիրական կարգերի հաստատման, որտեղ ներքին ընդդիմախօսութիւնն անգամ չի հանդուրժւում, ուր մնաց սփիւռքահայութեան ձայնը: Այս պայմաններում թւում է, թէ աւելի քան երբեւէ պէտք է յոյս կապել Սփիւռքի վրայ:
Սփիւռքը հարուստ է ոչ միայն տնտեսապէս կամ մասնագիտական առումով: Ապրելով բազմազան երկրներում տարատեսակ վարչակարգերի ներքոյ, տարբեր մշակոյթների տէր ազգերի կողքին սփիւռքահայութեան մօտ կուտակուած է հսկայական փորձ բազմազանութեան մէջ աշխատելու, որը ոչ միայն կարող է օգնել Սփիւռքում համազգային գործակցութեան գաղափարի զարգացմանը, այլ, յաջողութեան դէպքում, կարող է նաեւ օրինակ հանդիսանալ Հայաստանի ապագայ իշխանութիւնների համար, բազմակարծութեան հետ հաշտուելու եւ իրական ժողովրդավարութեան հասնելու համար:
Աւանդական Սփիւռքը, սակայն, ներկայիս կացութեամբ «Հայրենիքի Օժանդակութեան շրջան»-ում գամուած է մնացել ու դէպի «Հզօրացման շրջան» անցում կատարելու մէջ հանդիպել է խոչընդոտների: Ո՞րոնք են այդ արգելքները, ի՞նչպէս պէտք է վերացնել այն եւ ի՞նչ նոր գործիքակազմ է հարկաւոր յաջողութեան համար:
Սփիւռքեան համայնքներում աշխատող աւանդական ղեկավարութիւնը մասամբ հակուած է այն մտքին, որ Սփիւռքի ղեկավարման ներկայ համակարգը առաւելագոյնն է, որ կարելի է ունենալ, որը արդարացնում է իր առջեւ դրուած խնդիրները ու դրանից աւելին հնարաւոր չէ, որովհետեւ «մենք պետութիւն չենք Սփիւռքում»: Հզօրացման շրջան մուտք գործելու համար աւանդական Սփիւռքը նախ եւ առաջ պէտք է համոզուի, որ Սփիւռքի ներուժի հզօրութիւնը իրական է, պէտք է կարողանայ հաշուարկել, որ նման ծաւալներով պոտենցիալ բացայայտուելով, փոխուելու է համահայկական կշիռը միջազգային քաղաքական դաշտում, որի արդիւնքում հայ ժողովուրդը ձեռք է բերելու արժէքաւոր լծակներ իր իրաւունքները պաշտպանելու համար: Վերանայելով իր առաքելութեան նորօրեայ սահմանումները աւանդական Սփիւռքը պէտք է պարզապէս դրան համապատասխան բարեփոխի իր գործունէութեան կազմակերպման ներկայ համակարգը: Հետեւաբար՝ առաջին հերթին պէտք է համոզուել, որ այն, ինչ ունենք այսօր, այլեւս բաւարար չէ, իսկ այն, ինչ պէտք է հզօրացման շրջան մուտք գործելու համար, թէեւ գոյութիւն չունի, բայց կարելի է կերտել եւ դրա համար պէտք չէ լինել պետութիւն:
Համոզման հասնելուց յետոյ, բարեփոխումները թերեւս պէտք է սկսեն Սփիւռքի վարչական կառոյցից: Սփիւռքեան գաղութները ղեկավարւում են լոկալիզացուած դրոյթով եւ համագործակցութեան մեխանիզմ համարեա՛ թէ գոյութիւն չունի գաղութների ղեկավար մարմինների միջեւ: Հզօրացման առաջին պայմանը դա՝ կազմակերպուած համախմբումն է նպատակի շուրջ, համախմբում բոլոր երկրների հայկական գաղութների ղեկավարութեան:
Ո՞վ պէտք է նախաձեռնի Սփիւռքի Ռազմավարական կազմակերպման գործը: Դա արդեօք պէտք է անի՞ Հայաստանի Հանրապետութիւնը, աւանդական Սփիւռքը, թէ պէտք է սպասել, որ Սփիւռքում սերնդափոխութեամբ, հետզհետէ հասունանայ այդ գաղափարը եւ պատահի այն ինքնաբերաբար:
Հայաստանի իշխանութիւնները նոյնիսկ եթէ ազգային ուղղուածութիւն ունենային, դարձեալ հնարաւորութիւնը չէին կարող ունենալ Սփիւռքի մէջ լայնածաւալ գործունէութիւն իրականացնելու, քանի որ դա դիպլոմատիկ աշխարհում ընդունուած կեցուածք չէ եւ բոլոր երկրները չեն, որ բարի աչքով կը դիտեն այն:
Սփիւռքի Ռազմավարական կազմակերպման գործը յամենայնդէպս ինքնաբերաբար չի պատահելու: Ինքնաբուխ հատւածական նախաձեռնութիւնները մեծ շանսեր չեն ունենալու համագաղութային ծաւալներ ստանալու համար, նոյնիսկ եթէ յաջողութեան հաւանականութիւն լինի, դա տասնամեակներ է պահանջելու, իսկ մենք արդէն ծախսել ենք մեր ոսկէ տասնամեակները եւ այլեւս ժամանակ չունենք: Մինչ օրս բազմաթիւ արժէքաւոր եւ գնահատելի նախաձեռնութիւններ են կատարուել Սփիւռքում՝ համահայկական մասնագիտական ցանցեր ստեղծելու համար տարբեր բնագաւառներում, որոնք ձեւակերպուել են միութիւնների, NGO-ների ու այլ հաստատութիւնների ձեւաչափով, սակայն, դրանք չեն վերածւում ուժային այն գործօնների, որոնք կարող են հզօրութեան աղբիւր դառնալ:
Բացակայում է պարզապէս համասփիւռքեան մասշտաբով համակարգուած, ընդգրկուն ղեկավարման մեխանիզմը, որը կարող է իրականացուել աւանդական Սփիւռքի ղեկավարութեամբ միայն:
Վեհափառ Հայրապետ Արամ Ա կաթողիկոսը 2022-2023 թուականները հռչակել է «Սփիւռքի տարի», որի ընթացքում մինչ օրս ծաւալել է գնահատելի մասշտաբներով ուսումնասիրական աշխատանք՝ Սփիւռքի մարտահրաւէրների եւ նրանց դիմագրաւման միջոցների վերաբերեալ, որի մանրամասնութիւնները արտացոլուած են 2023 թուականի Յունւարի հռչակագրում «Ինքնաքննութիւնից Վերակազմակերպում» խորագրով: Որպէս Սփիւռքի կրօնական-համայնքային աւանդական ղեկավար՝ Վեհափառ Հայրապետի նախաձեռնութիւնը ցոյց է տալիս, որ աւանդական Սփիւռքը կարող է գնալ բարեփոխումների: Թէեւ Վեհափառ հայրապետի հռչակագրի ուղղւածութիւնը աւելի շատ հայապահպանման շեշտադրում ունի եւ համայնքային է բնոյթով, քան քաղաքական ու նաեւ համասփիւռքեան կապերի, վարչական կառոյցը պատկերացուած է աւանդական-բուրգաձեւ քան հորիզոնական, սակայն անկասկած՝ այն կարելի է նախաքայլը համարել «Սփիւռքի Ռազմավարական կազմակերպման» գործընթացի:
Հորիզոնական վարչական տարբերակով առաջնորդուելով, համակարգուած ղեկավարման մեխանիզմը կարելի է առաջացնել «Համասփիւռքեան խորհուրդ»-ի ձեւաչափով, որը կազմուած կարող է լինել իւրաքանչիւր գաղութի ղեկավար մարմնի ներկայացուցչից: Համասփիւռքեան Խորհուրդը կարող է լինել այն կառոյցը, որտեղ կարելի է մշակել Սփիւռքի հզօրացման ռազմավարութիւնը, հանգրուանային ծրագիրը եւ գործադրութեան դնել այն համասփիւռքեան մասշտաբով, բոլոր գաղութների հետ համադրուած եւ սինքրոն աշխատանքով: Խորհուրդը պէտք է համաշխարհային մասշտաբով հաւաքագրի եւ հովանաւորութեան տակ առնի լաւագոյն հայ մասնագէտներին եւ մասնագիտական հաստատութիւններին տարբեր բնագաւառներում եւ ստեղծի համապատասխան ենթակառուցային հարթակներ, նրանց գործակցութեան համար: Մասնագիտական այդ ինստիտուտներից իւրաքանչիւրը ժամանակին վերածուելու են ուժեղ լծակների, որոնք դառնալու են Խորհուրդի գործադրական բազուկի էլեմենտները:
Այսպիսով «Աւանդական Սփիւռքը» կը թեւակոխի «Նորագոյն Սփիւռք»-ի կերտման շրջան, որտեղ մեծ թւով մարդիկ են համախմբուելու Համազգային Հզօրացման Ռազմավարութեան գաղափարի շուրջ, շատ բաներ են առաջին անգամ փորձառութեան դրուելու, լինելու են ռիսկեր եւ առիթներ, բայց դժուարութիւններով հանդերձ, փորձը ամէն դէպքում ունենալու է որոշակի յաջողութիւններ: Թէ արդիւնքները ինչքանով բաւարար կը լինեն՝ դա կապուած է լինելու Հզօրացման Գաղափարի համազգային իւրացման աստիճաններին:
* * *
Աւանդական Սփիւռքը այսօր պատմական պատասխանատւութեան առաջ է կանգնած: «Հզօրացման Գաղափարախօսութեան» նկատմամբ տարակուսանք ցուցաբերելով, իւրաքանչիւր օր կորցնում ենք մի նոր բաժին մեր ազգային յենակներից եւ ժառանգութիւններից: Այս պահերը թերեւս վերջին առիթներն են ոտքի կանգնելու եւ կացութիւն փոխելու, ինչպէս որ ժամանակին ոտքի կանգնեցին մեր նախնիները Սարդարապատի ճակատամարտում:
Չարենցը դար առաջ թաքնուած տողերում իր «Պատգամ»-ը փոխանցեց հայ ժողովրդին եւ բոլորը հասկացան, որ Հայ Ժողովրդի փրկութիւնը իր հաւաքական ուժի մէջ է: Պատգամը թէեւ գաղտնազերծուեց, բայց չընկալուեց գործնականում: Պոէտը չասաց, թէ ինչպէս պէտք է գործադրել գաղափարը, թողնելով այն յաջորդ սերունդների իմացականութեանը:
alikonline.ir
