Արամ Շահնազարեան
Աշխարհի ուշադրութիւնը Հայ Դատին սեւեռելու նպատակով, 1983 թւականի յուլիսի 27-ին «Հայ Յեղափոխական բանակի» հինգ անմահ մարտիկները՝ Վաչէ Տաղլեանը, Սեդրակ Աճեմեանը, Սիմոն Եահինեանը, Արա Քրջլեանը եւ Սարգիս Աբրահամեանը Պորտուգալիայի մայրաքաղաք Լիզբոնում գրաւեցին Թուրքիայի դեսպանատունը։
Դեսպանատան շէնքը գրաւելուց յետոյ, թւում էր, թէ առաքելութիւնը կատարւած է: Նրանք կարող էին յանձնւել ու ողջ մնալ (Սիմոնից բացի, որը զոհւել էր դեսպանատուն մուտք գործելու պահին` անվտանգութեան աշխատակիցների հետ փոխհրաձգութեան ժամանակ): Տղաները, սակայն, որոշեցին զոհւել, որպէսզի իրենց համարձակ քայլով ի դէմս աշխարհի փաստեն, որ իրենց նպատակն ամենեւին էլ ահաբեկչութիւնը չէ, այլ նւիրաբերում հայոց արդարացի դատին: Նրանք ողջ աշխարհին ստիպեցին յիշել, որ Հայոց Ցեղասպանութիւնը եւ հայ ժողովրդի հայրենազրկումն անհերքելի փաստ է, եւ Թուրքիայից բացի, դրա բեռը նաեւ ողջ մարդկութեան ուսերին է:
Լիզբոնի սխրագործութիւնն անշուշտ 1975 թւականին յանուն Հայ Դատի եւ արդարութեան վերականգնման մեկնարկած հայ ժողովրդի զինեալ պայքարի գագթնակէտն էր։
Լիզբոնի սխրանքի, եւ մէկ տասնամեակի ընթացքում նմանատիպ այլ գործողութիւնների շնորհիւ էր, որ փշրւեց հայութեան արդար դատի շուրջ կանգնեցված լռութեան անարդար պատը: Այնուամենայնիւ, պատմական փաստ է, որ հէնց բեկումնային եղաւ Լիզբոնը: Այս գործողութիւնից յետոյ էր, որ միջազգային տարբեր ատեաններն ու երկրները ստիպւած եղան խոստովանել Հայկական Հարցի եղելութեան մասին, ճանաչել Հայոց Ցեղասպանութեան փաստը:
Հայկական զինեալ պայքարի արդի հանգրւանը տեւեց ընդամէնը մէկ տասնամեակ: Աշխարհաքաղաքական փոփոխութիւնների յորձանուտում, մարտավարական նկատառումներից ելնելով, պարտադրաբար սառեցւեց հայ ժողովրդի զինեալ պայքարը, սակայն, անմիջապէս, ծնւեց Արցախեան պահանջատիրական պայքարը:
Թէեւ, որպէս այդպիսին, օրգանական՝ ուղղակի կապ գոյութիւն չունէր Հայ Դատի համար ընթացող զինեալ պայքարի եւ Արցախեան ազատամարտի միջեւ, այնուամենայնիւ, ակնյայտ էր, թէ այդ երկու երեւոյթներն էլ այսպէս, թէ այնպէս, ուղղակի կամ անուղղակի, միեւնոյն ոգու եւ նմանատիպ համոզումների ծնունդ էին: Համոզումներ, որոնք կարմիր թելի պէս ձգւել ու գաղափարական միեւնոյն՝ անտեսանելի օղակի մէջ էին առել 1970-80-ական թւականների հայ իրականութեան ազգային, քաղաքական-հասարակական ասպարէզ իջած նոր սերնդին:
Եւ հէնց այդ ոգին ու գաղափարական համոզումներն էին, որ ծնեցին անկախութիւն, դարբնեցին Արցախեան ազատամարտի յաղթանակներն ու կերտեցին Ազատ Արցախը։
Տրամաբանօրէն հէնց այդ ոգին եւ գաղափարական համոզումները պէտք է արմատաւորւէին, բիւրեղանային ու կատարելագործւելով՝ վերածւէին մեր պետականութեան կենսունակութիւնը, հզօրացումը, անվտանգութիւնը եւ գոյատեւումը երաշխաւորող արժէքային համակարգի։
Եւ հէնց այստեղ էլ գոյացաւ մեր մեծ բացթողումը, ճակատագրական սայթաքումը։ Վերանկախացումից ի վեր, պետականաշինութեան երեք տասնամեակների ընթացքում, ցաւօք, գաղափարապաշտութիւնը մեզանում փոխարինվեց պատեհապաշտութեամբ, իդէալիզմը՝ կեղծ պրագմատիզմով, անխուսափելիօրէն հանգելով ազգակործան ու հայրենակործան խարխափումների։
Խարխափումներ, որոնք լիարժէք եւ անսանձ ինքնադրսեւորման հնարաւորութիւն ստացան յատկապէս 2018 թւականի իրադարձութիւններից յետոյ, երբ ՀՀ իշխանութեան ղեկին յայտնւեցին գաղափարազուրկ՝ հակազգային, «պրագմատիկ» կոսմոպոլիտները, որոնք «գիտէին», թէ ինչպիսին է ժամանակակից աշխարհակարգը եւ ինչպէս է պէտք համակերպւել այս նոր աշխարհակարգի թելադրանքներին ու պահանջներին՝ սեփական գոյութիւնը երաշխաւորելու համար:
Մեր հասարակութեան ստւար զանգւածները, ցաւօք, տրւեցին իշխանութեան եկած հակազգայինների «խաղաղութեան դարաշրջան»ի ապագաղափարական կեղծ օրակարգին՝ աչքաթող անելով մի պարզ ճշմարտութիւն. «Եթէ չկայ իդէալիզմ՝ գաղափարապաշտութիւն, ապա պրագմատիզմը քաղաքականութեան մէջ շատ արագ վերածւում է ցինիզմի»՝ անխուսափելիօրէն ծնելով աղէտներ:
44-օրեայ պատերազմն ու դրա կործանարար հետեւանքները վերանոշեալ խարխափումների պատճառով տիրական դարձած քաղաքական դատարկաբանութեան եւ ցինիզմի անմիջական եւ ուղղակի պտուղներն էին։ Մենք տանուլ տւեցինք պատերազմը, կորցրեցինք մեր հայրենիքի մի զգալի մասը, կանգնեցինք պետականութիւնը կորցնելու անմիջական մարտահրաւէրի դէմ-յանդիման, երբ գաղափարապաշտութիւնը փոխարինեցինք մորթապաշտութեամբ, իդէալիզմը՝ ցինիզմով, պայքարը՝ յարմարւողականութեամբ։
Երկու կարծիք լինել չի կարող․ մեզ պատուհասած բոլոր աղէտները եւ ապագայ լուրջ սպառնալիքներն ու մարտահրաւէրները հիմնականում պայմանաւորւած են Լիզբոն եւ Արցախեան ազատամարտ կերտող ոգին ու գաղափարական համոզումները եօթ փակի տակ պահելու, այսպէս կոչւած օրէնքից դուրս՝ ժամանակավրէպ յայտարարելու ձախաւեր քաղաքականութեամբ:
Վերադառնալով Լիզբոնի հերոսապատմանը պէտք է նշենք, որ թէեւ տարիների հեռաւորութիւնից մերօրեայ որոշ «լուսամիտ» եւ «առաջադէմ» ձեւացողները փորձում են հարցականի տակ տանել Լիզբոնի տղաների սխրագործութիւնը՝ հարցականի տակ տանելով դրա ոգին եւ գաղափարական համոզումները, այդուհանդերձ, համոզւած պէտք է շեշտենք, որ այդ արժէքները վստահելի եւ ամուր պահպանւած են հայ մարդու հոգու եւ գիտակցութեան ծալքերում, սպասելով այն պահին, երբ կը փշրւեն ագռաւաքարի դռները, եւ նրանք կրկին դրսեւորւելու առիթ կը ստանան՝ մեզ պարգեւելով յաղթանակի ու հպարտութեան նորանոր առիթներ:
Սրանում երկու կարծիք լինել չի կարող, քանի որ դրանք մեր ազգի գենետիկ կոդի անքակտելի մի մասնիկն են, որոնց միգուցէ հնարաւոր լինի ժամանակաւորապէս սառեցնել, բայց վերացնել՝ միանշանակ ոչ:
