Մխիթար Մուրադեան,
Դոկտոր, պրոֆէսոր, կենսավերլուծաբան
Վերջին տարիներին Հայաստանի քաղաքական լանդշաֆտը խորապէս ազդուել է Հայաստանի ղեկավարութեան եւ նրա տարածաշրջանային հարեւանների, մասնաւորապէս, Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի միջեւ փոխուող դինամիկայից: Այս ազդեցութիւնը ձեւաւորուել է Էրդողանի եւ Ալիեւի միջեւ դաշինքով (Էրդողան-Ալիեւ կոալիցիայ), որն աւելի է ուժեղացել 2020 թուականի Արցախեան պատերազմից յետոյ։ Մինչ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանը եւ նրա կառավարութիւնն ի զօրու չէն պահպանել Հայաստանի ինքնիշխանութիւնն ու անկախութիւնը, Էրդողան-Ալիեւ կոալիցիան նշանակալի ազդեցութիւն ունեցաւ Հայաստանի ներքին եւ արտաքին գործերի վրայ։ Այս աճող ազդեցութիւնը, զուգորդուելով Հայաստանի անողնաշար ռեժիմի հետ, յանգեցրել է մի իրավիճակի, երբ Փաշինեանի կառավարութիւնը կարծես թէ աւելի ու աւելի է կողքի դրուած ազգային ուղղութեան եւ տարածաշրջանային կայունութեան հարցերում:
Դիտարկէնք հետեւեալ հնարաւոր պատճառները.
Ա. Էրդողանի եւ Ալիեւի ռազմավարական դաշինքը
Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի միջեւ դաշինքը, որը յաճախ անուանում են «ռազմավարական գործընկերութիւն», աճել է վերջին տասնամեակի ընթացքում, յատկապէս 2020 թուականի Արցախեան պատերազմից յետոյ։ Այդ պատերազմում Ադրբեջանը, թուրքական լայնածաւալ ռազմական եւ դիւանագիտական աջակցութեամբ, օկուպացրեց Արցախը եւ էթնիկական զտումներ (ժամանակակից ցեղասպանութիւն) կատարեց հայ բնակչութեան հանդէպ՝ վտարելով նրանց իրենց պատմական հայրենիքից: Թուրքիան Ադրբեջանին տրամադրեց ռազմական տեխնիկայ, հետախուզութիւն եւ ուղղակի քաղաքական աջակցութիւն՝ միաժամանակ ուժեղացնելով նրա աշխարհաքաղաքական դերը Այսրվկասում: Կարծէս դեռ պատերազմից առաջ Էրդողան-Ալիեւ կոալիցիան սկսել էր իր կամքը թելադրել Հայաստանի իշխանութիւններին։ Փաշինեանի կառավարութեան կողմից պատերազմի աղէտալի կառավարումը եւ պատերազմի ընթացքում նրանց ոչ խելամիտ որոշումները կարող են ապացոյց հանդիսանալ, որ յաջողութեան փոքր շանսէրով Հայաստանին պատերազմի տանելը կարող էր ծրագրած լինել Էրդողան-Ալիեւ կոալիցիան, որն իրականացուեց Փաշինեանի ռեժիմի կողմից։
Ուշադրութիւն դարձնենք Փաշինեանի վարչախմբի կողմից պատերազմից առաջ եւ դրա ընթացքում արուած նման գործողութիւններից մի քանիսին.
- Փաշինեանի ռեժիմը պատերազմից առաջ եւ դրա ընթացքում,
- պատերազմից առաջ Ռուսաստանին տարբեր ձեւերով օտարելը, ներառեալ անձամբ Պուտինին չյարգելը, որ Հայաստանի բանակը որեւէ աջակցութիւն չստանայ իրենց միակ դաշնակցից՝ ռուսներից,
- հայկական բանակի փորձառու եւ երկարամեայ ղեկավարներին/գեներալներին հեռացնել, ազատել կամ բանտարկել եւ նրանց փոխարինել սպաներով, ովքեր ոչ թէ սովորել են զօրավարժութիւնների ընթացքում եւ նախորդ պատերազմներից, այլ որ պարզապէս կը հետեւէն նրա հրահանգներին,
- յարձակման հրաման տալ հարաւային ճակատներում, ինչպիսին է Ֆիզուլիի շրջանը, որտեղ հայկական բանակն ունէր զգալի պաշտպանական համակարգեր, որոնք ենթարկւում էին թուրքական եւ իսրայէլական անօդաչու սարքերի յարձակումներին: Փաշինեանի այս քայլը, հաւանաբար, պատերազմի միակ վատագոյն որոշումն էր, որը ոչնչացրեց պաշտպանական գիծը եւ թոյլ տուեց թուրք-ադրբեջանական եւ միսիոներական ուժերին առաջխաղացնել հարաւից,
- պատերազմի առաջին շաբաթուայ ընթացքում Ռուսաստանի Դաշնութեան կողմից կրակի դադարեցման առաջարկը չընդունելը, որպէսզի նա կարողանայ իրականացնել հայկական պաշտպանական ուժերի ամբողջական ոչնչացումը,
- Արցախի երկինքը պաշտպանելու պարտականութիւնները որակաւորում չունեցող անձնակազմի վրայ դնելով՝ հայկական հակաօդային պաշտպանութիւնը ենթարկել թուրք-իսրայէլական անօդաչու թռչող սարքերի յարձակումներին, եւ շատ աւելին:
Մինչ Փաշինեանը պայքարում է երկիրը եւ հետպատերազմեան փխրուն միջավայրը կառավարելու համար, Էրդողան-Ալիեւ կոալիցիան լուռ, բայց վճռականօրէն ձեւաւորել է տարածաշրջանային կարգը։ Նրանց ազդեցութիւնը Հայաստանի ճակատագրի վրայ մեծանում է Փաշինեանի իշխանութեան անկարողութեան պատճառով. Էրդողան-Ալիեւ կոալիցիան կարողացել է ապահովել բարէնպաստ պայմաններ, որոնք էապէս նսեմացրել են Հայաստանի դիրքերը։ Արցախեան պատերազմը Հայաստանին թողեց տարածաշրջանում քիչ լծակներ, իսկ Ադրբեջանը ձեռք բերեց եւ՛ տարածքային, եւ՛ ռազմավարական առաւելութիւն:
Բ. Էրդողան-Ալիեւ կոալիցիայն լծակ
Ադրբեջանի նաւթի եւ գազի հսկայական պաշարները, զուգորդուած Թուրքիայի տնտեսական ազդեցութեան եւ ռազմական հզօրութեան հետ, թոյլ են տուել Էրդողան-Ալիեւ կոալիցիային սահմանել տարածաշրջանային օրակարգը: Երկու երկրներն էլ զգալի լծակներ ունեն էներգէտիկ եւ ենթակառուցուածքային նախագծերում, որոնցից Հայաստանը դուրս է մնում Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի վրայ անհիմն կախուածութեան պատճառով: Փաշինեանի ցանկութիւնը, թէ Ադրբեջանի հետ խաղաղ համաձայնագիրը կարող է յարգանք առաջացնել Էրդողան-Ալիեւ կոալիցիայի մօտ եւ կարող է երաշխաւորել Հայաստանի անվտանգութիւնը, ոչ միայն մանկամտութիւն է, այլեւ վտանգաւոր եւ աւելի է մեկուսացնում Հայաստանին՝ թուլացնելով նրա դիրքերը։ Ալիեւն երկիրը չի էլ անուանում Հայաստան եւ օգտագործում է այլ անուններ, օրինակ՝ «Արեւմտեան Ադրբեջան»՝ բազմիցս նշելով, որ Հայաստանը պատկանում է Ադրբեջանին։ Անշուշտ, Թուրքիան Հայաստանին համարում է իւրովի Վիլայեթ։ Այսպիսով, ի՞նչ խաղաղութիւն է ցանկանում Փաշինեանը:
Գ. Արեւմտեան ազդեցութիւնը եւ ռուսական երկիմաստութիւնը
Հայաստանը պատմականօրէն յենուել է Ռուսաստանի վրայ՝ որպէս անվտանգութեան կարեւոր գործընկեր, եւ դա յատկապէս թուրք-ադրբեջանական ագրեսիայի պայմաններում: Սակայն Ռուսաստանի օտարացումը մինչեւ 2020 թուականի Արցախեան պատերազմը եւ առ այսօր Հայաստանը թողել է առանց դաշնակիցների, ինչի արդիւնքում Փաշինեանի ցանկութիւնն իրականութիւն է դարձել։ Միեւնոյն ժամանակ, Փաշինեանը ձգտել է ամրապնդել կապերը Արեւմուտքի հետ, սակայն նրա ջանքերը նշանակալի արդիւնքներ չէն տուել ռազմական կամ դիւանագիտական աջակցութեան առումով։ Հայաստանի արեւմտեան գործընկերները չէն տրամադրել այնպիսի հզօր ռազմական կամ տնտեսական աջակցութիւն, ինչն ակնկալում էր Փաշինեանը: Սա Հայաստանին դնում է նուրբ դիրքում, երբ Էրդողանի եւ Ալիեւի գործընկերութիւնն աւելի ու աւելի է թելադրում տարածաշրջանային կայունութեան պայմանները: Հարցն այն է, թէ որտե՞ղ է Արեւմուտքի աջակցութիւնը, եւ, անկեղծ ասած, միգուցէ պէտք է հարցնել, թէ ի՞նչ աջակցութիւն կարող են նրանք տրամադրել։ Հայաստանը Արեւմուտքի ռազմական եւ տնտեսական աջակցութեան կարիքն ունի, սակայն շատ քիչ կատարուող խոստումների վեց տարին Հայաստանը գործնականում թողնում է Էրդողան-Ալիեւ կոալիցիայի ողորմութեան տակ։ Փաշինեանը կարող է հասնել Իրանին՝ Հայաստանը դնելով որպէս պոտենցիալ կամուրջ Արեւմուտքի եւ Իրանի միջեւ՝ հաշուի առնելով տարածաշրջանում թուրքական եւ ադրբեջանական ազդեցութեանը հակազդելու երկու երկրների ընդհանուր շահերը։ Այնուամենանիւ, դիւանագիտական քիչ ջանքեր են գործադրուել, ինչը տուել է սահմանափակ արդիւնքներ՝ Էրդողան-Ալիեւ կոալիցիայի հնարաւոր ուժեղ հակազդեցութեան պատճառով։
Դ. Ազդեցութիւնները Հայաստանի ինքնիշխանութեան եւ անվտանգութեան համար
Այս փոփոխուող ուժային դինամիկայի արդիւնքում Հայաստանը յայտնւում է մի իրավիճակում, որտեղ Էրդողան-Ալիեւ կոալիցիան զգալի ազդեցութիւն ունի իր ապագայի վրայ: Մինչ Փաշինեանի կառավարութիւնը մնում է իշխանութեան, պայմաններ թելադրելու կամ ուժեղ, անկախ արտաքին քաղաքականութիւն վարելու նրա կարողութիւնը խիստ վտանգուած է։ Փաշինեանի կառավարութիւնն ըստ էութեան գնում է սահմանափակ տարբերակների ճանապարհով՝ կաշկանդուած Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի կողմից գործադրուող ռազմական, տնտեսական եւ դիւանագիտական ճնշումներով։
Այս սցենարն արտացոլում է աւելի լայն աշխարհաքաղաքական միտումները Այսրկովկասում, որտեղ Հայաստանի պէս փոքր պետութիւնները յաճախ յայտնուել են աւելի մեծ տարածաշրջանային տէրութիւնների միջեւ: Մինչ Փաշինեանի առաջնորդութիւնը մնում է աննշան նոյնիսկ ներքին հարցերում, իրականութիւնն այն է, որ Էրդողան-Ալիեւ կոալիցիան դարձել է տարածաշրջանի ռազմավարական ուղղութիւնը ձեւաւորող հիմնական ուժը։ Եթէ Հայաստանը չգտնի լծակները վերականգնելու միջոց՝ լինի Ռուսաստանի, Արեւմուտքի հետ կապերի ամրապնդման կամ նոյնիսկ իր տարածաշրջանային յարաբերութիւնների վերահաշուարկուած մօտեցման միջոցով, նա, ամենան հաւանականութեամբ, կը մնա այս հզօր գործընկերութեան ստուերում:
Ե. Պատէրազմի սպառնալիքը
Էրդողան-Ալիեւ կոալիցիան գերիշխելու է Հայաստանի տարածաշրջանային քաղաքականութեան վրայ՝ ոչ միայն ռազմական յաղթանակների եւ տնտեսական լծակների, այլ նաեւ Հայաստանի առջեւ ծառացած դիւանագիտական մեկուսացման միջոցով։ Փաշինեանի կառավարութիւնը յայտնուել է իր ժողովրդի՝ կայունութեան պահանջների եւ միջազգային ճանաչման ու աջակցութեան համար պայքարի միջեւ։ Քանի դեռ Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի միջեւ դաշինքը մնում է ամուր, Հայաստանի ինքնիշխանութիւնն ու անվտանգութիւնը կը շարունակէն թելադրուել նրա վերահսկողութիւնից դուրս գտնուող ուժերի կողմից։
Հերթական պատերազմի հաւանականութիւնը միանգամայն իրական է։ Ադրբեջանը շարունակաբար սպառնում է յարձակուել Հայաստանի վրայ եւ բռնակցել այն՝ Ալիեւի կողմից անուանուելով «Արեւմտեան Ադրբեջան»։ Նրա վերջին սպառնալիքն ուղղուած էր Հայաստանի հայրենասէր եւ ազգայնական ուժերին, որոնք կարողացել են հետ պահել Փաշինեանին երկիրը Թուրքիային/Ադրբեջանին զիջելուց։ «Եթէ չզիջենք, կը յարձակուեն» Փաշինեանի մարտավարութիւնը ոչ միայն հնանում է, այլ աւելի է ընդգծում Հայաստանը Թուրքիային/Ադրբեջանին յանձնելու Փաշինեանի մտադրութիւնները։ Խաղաղութիւն չի լինի, քանի դեռ Փաշինեանը իշխանութեան ղեկին է. Հայաստանի Հանրապետութեան ճակատագիրն անհասկանալի է, մէզ պէտք է ղեկավարող ազգայնական ու հայրենասէր իշխանութիւն:
Եզրակացութիւն՝ նեղ անկիւնում գտնուող կառավարութիւնը պէտք է հրաժարական տա
Ի վերջոյ, հարցին, թէ ինչու է Փաշինեանի կառավարութիւնը թոյլ տալիս, որ Էրդողան-Ալիեւ կոալիցիան պայմաններ թելադրի Հայաստանում, կարելի է պարզ պատասխանել։ Իրականութիւնն այն է, որ Հայաստանը՝ Փաշինեանի գլխաւորութեամբ, յայտնուել է աշխարհաքաղաքական արատաւորութեան մէջ՝ դիմադրութեան սահմանափակ տարբերակներով։ Ներքին անկայունութիւնը, Ռուսաստանի փոփոխուող առաջնահերթութիւնները եւ Հայաստանի տնտեսական խոցելիութիւնը Փաշինեանին դժուարացնում են ուղղակիօրէն հակադրուել Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի ազդեցութեանը։ Միեւնոյն ժամանակ, Հայաստանի նոր դիւանագիտական եւ տնտեսական գործընկերների որոնումը չի տուել բաւականաչափ ուժեղ այլընտրանք՝ հակազդելու իր ապագային, որը ձեւաւորւում է իր վերահսկողութիւնից դուրս գտնուող ուժերի, այն է՝ Էրդողան-Ալիեւ կոալիցիայի կողմից:
Այս համատեքստում Փաշինեանի կառավարութեան անգործունակութիւնն ու դաւաճանական գործողութիւնները երկիրը հասցրել են այնպիսի իրավիճակի, որը նրան սակաւ ընտրութիւն է թողնում։ Հայաստանի գոյատեւումը կախուած է տարածաշրջանային ուժերին հանդարտեցնելու, ներքին կայունութեան պահպանման եւ անցեալ հակամարտութիւնների հետեւանքների կառավարման հաւասարակշռութիւնից: Միակ ճանապարհը, որով Հայաստանը կարող է գտնել աւելի ուժեղ տարածաշրջանային ռազմավարութիւն կամ ապահովել աւելի ամուր միջազգային աջակցութիւն, դա այն է, որ Փաշինեանի կառավարութիւնը հրաժարական տա եւ նրան փոխարինի ազգայնական եւ հայրենասէր կառավարութիւն, որը կարող է երաշխաւորել Հայաստանի ամբողջականութիւնն ու ինքնիշխանութիւնը։
