Զրոյց Բագրատ Սրբազանի հետ

Զրոյցների շարքը, որ ամռանը նախաձեռնեցի՝ «Հայկական օրակարգ» նախագծի շրջանակներում, նպատակ ունի մեր այսօրուայ իրականութեանը բաց աչքերով նայելու։ Զրուցակիցներս հայկական իրականութեան ազդեցիկ դէմքերն են, լուծումներ փնտրող, իրավիճակ փոխել ձգտող, իրական քայլեր ձեռնարկող մարդիկ, որոնց հետ փորձում ենք բացել հնարաւոր բոլոր հարցերը՝ չխուսափելով որեւէ ցաւոտ թեմայից։ Իրավիճակը իսկապէս ծայրահեղ բարդ է, լուծումներ պահանջող։
Բագրատ Սրբազանի հետ զրոյցը ծաւալուն ստացուեց, քանի որ որոշեցինք չկենտրոնանալ միայն սեպտեմբերի 22-ին սպասուող հաւաքի վրայ, այլ փորձել աւելի լայն նայել մեր շուրջը ու նաեւ մեր ներսում կատարուողին։ Կարծում եմ, որ վերջին տարիներին կատարուողը հետեւանքն է նաեւ այն բանի, որ չենք հասցնում մտածել, հասկանալ մէզ պատահածը, դրա խորքային պատճառները։ Բաց խօսակցութիւնը կարեւոր է, քանի որ դա է մէզ ապագայի շանս տալու։

— Մեղաւորների հասարակութիւնից վերաճենք արդարների հասարակութեան

— Եկեղեցին՝ որպէս «վերջին խրամատը պահողը»

— Մենք կոչուած ենք՝ փոխելու այս կրկնուող պատմութիւնը

1. Սրբազան, տեսեք, անցաւ ամառը, որի ընթացքում Հայաստանը դրսից տարբեր հրահանգներ ու սպառնալիքներ էր ստանում, թէ՝ պէտք է գնալ ցաւոտ զիջումների, իշխանութիւնները արտգործնախարարութեան մակարդակով հասարակութեանը «տեղեկացնում էին», որ հնարաւոր է նոր պատերազմ։ Այդ ամէնից յետոյ քաղաքական բարձրագոյն ղեկավարութիւնն ամբողջ կազմով մեկնում է արձակուրդ՝ խաղաղ ամառային ռիթմի մէջ անցկացնելով օգոստոսը, եւ հանրութիւնը նոյնպէս արձագանքում է անհոգութեամբ։ Ի՞նչ է սա նշանակում։

— Ցաւօք, սա պետութեան չգոյութեան մեծագոյն վկայութիւնն է։ Իշխող ուժն այսօր փաստօրէն չունի ո՛չ օրակարգ եւ ո՛չ էլ նպատակ, բացի բոլոր հնարաւոր տարբերակներով իշխանական աթոռին կառչած մնալուց, այդ ճանապարհով ենթադրեալ սեփական անվտանգութեան խնդիրները լուծելուց եւ ֆինանսական միջոցներ ձեռք բերելուց: Հասարակութիւնն էլ լայն իմաստով ապրում է տեղեկատուական ահաբեկութեան, ատելութեան եւ վախի քարոզչական մեծ արշաւի ներքոյ եւ, բնականաբար, դադարի ժամանակ չի կարողանում ունենալ՝ սեփական վէրքերի ապաքինման եւ իրավիճակի ամբողջ գնահատականը ճիշտ արձանագրելու համար: Գաղտնիք չէ, որ ժամանակակից աշխարհում ահռելի դերակատարութիւն ունեն ժամանակակից մամուլը եւ տեղեկատուական դաշտն իր բոլոր դրսեւորումներով՝ մարդուն պահելով կախուածութեան եւ տագնապի մէջ, նրան զրկելով մտածելու եւ իր իրական կարիքները գնահատելու կարողութիւնից: Մարդն ըստ էութեան դառնում է անդէմ սպառող, համարակալուած ապրանք: Այս տրամաբանութեամբ տեխնոլոգիաների զարգացումը՝ վիրտուալ աշխարհը եւ դրա հոգեբանական ազդեցութիւնը, տեղեկատուական պատերազմը, ապատեղեկատուութիւնը եւ ճշմարտութեան խեղումը պատճառ են դառնում յարաբերութիւնների փոփոխման, ինքնութեան կորստի վտանգի, յուսահատութեան, վախի, անորոշութեան եւ անհատապաշտութեան: Մարդն իր հանրային կարգավիճակից մղւում է դէպի մեկուսացում, իսկ դրա համար լաւագոյն հարթակ են սոցիալական ցանցերը, որոնք ստեղծուած են մարդու հանրայնացումն ապահովելու շղարշով, բայց իրականում անկասելի կերպով նպաստում են նրա ինքնամեկուսացմանը: Հետեւաբար, սա ոչ թէ հանրային անհոգութիւն է, այլ՝ իշխանութեան մամլիչ քարոզչութեան եւ «լաւ կեանքի» պատրանքի ստեղծումը, որն էլ իրականում մարդկանց մղում է մեկուսացման:

2. Իշխանութեան մասով հասկանալի է։ Սակայն եթէ հետեւենք դասական իմաստով քաղաքական գործընթացներին, ապա այդ օտարացած վիճակը կարող ենք արձանագրել նաեւ քաղաքական դաշտի միւս հատուածի մօտ նոյնպէս։ Երբեմն տպաւորութիւն է, որ միայն անհատ հոգեւորականն է, որ փորձում է արթնացնել հասարակութեանը, համախմբել հանրային ակտիւ խմբերին, քաղաքական կեցուածք ունեցող անհատներին։

— Այն ինչ Դուք հիմա ասում եք, մեծապէս կապուած է վերը նշուածի հետ, որում ամենակարեւոր բանալի բառն ու զգացումը ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆՆ է: Ես այս պայքարի ուղին եմ ընտրել, որովհետեւ ցանկացել եմ ստանձնել իմ բաժին պատասխանատուութիւնը՝ Աստծու առջեւ, իմ Հայրենիքի առջեւ, իմ նահատակների, անյայտութեան մէջ գտնուողների եւ վիրաւորում ստացածների, գերութեան եւ պատանդառութեան մէջ գտնուողների եւ նրանց ընտանիքների առջեւ, պատմութեան առջեւ եւ վերջապէս ինքս իմ առջեւ: Մենք այս հարցում կոչուած ենք արթնացնելու մարդկանց պատասխանատուութեան զգացումը, չէ՞ որ մենք սնւում ենք ուղղակիօրէն վերոնշեալ արժէքներից եւ արժէքներով: Ես հակառակ զգացումը բնութագրել եմ որպէս ԱՆՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՈՒ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ. ինքդ քեզ համոզում ես՝ լինել պատասխանատու քո անպատասխանատուութեամբ՝ ամէն բան պայմանաւորելով սեփական շահիդ եւ սեփական անձիդ պաշտպանութեամբ: Գիտե՞ք, Աստուածաշնչում արձանագրուած՝ մարդու անկման դրուագը, եւ այսպիսով նաեւ մարդկային կեանքի աղէտի ծագումը, ճիշտ այս պատճառով է տեղի ունեցել։ Երբ Աստուած մարդուն տէր եւ իշխան, մշակ եւ պահապան էր կարգել ամբողջ արարչագործութեան վրայ, նա չկարողացաւ ամբողջութեամբ հասկանալ եւ գիտակցել իր պատասխանատուութիւնը եւ սխալուեց, բայց սխալուելուց յետոյ էլ չստանձնեց իր գործածի պատասխանատուութիւնը եւ չզղջաց, այլ փորձեց այն բարդել բոլորի վրայ, բացի իրենից: Արդյօք նո՞ւյնը չենք տեսնում այսօր մեր կեանքում: Պատմութիւնը նոյնն է, իսկ մենք կոչուած ենք փոխելու այն։

3. Դուք շարժումը սկսել եք երեք կարեւորագոյն ուղերձներով, եւ իմ համոզմամբ՝ հէնց դրանք են ապահովել հանրային արթնացում եւ համախմբում։ Դրանք էին. Սա ճշմարտութեան շարժում է (հանրային առողջացման մասին), ներքին հաշտութեան շարժում է, եւ շարժումը հետնիկոլական փուլում պէտք է ձեւաւորի բոլոր ունակների իշխանութիւն։ Այս ուղերձներն ուժի մե՞ջ են եւ առանցքայի՞ն են լինելու շարժման յետագայ փուլերում։

— Միանշանակ: Մենք պարզապէս գաղափարներ չենք որդեգրել՝ հանրային զգացմունքների հետ խաղալու համար, սա կեանքի եւ մտածողութեան համոզմունք է՝ հաւատամք: Մեզ օդի ու ջրի պէս լայն ներքին Հաշտութիւն է անհրաժեշտ՝ հիմնուած արդարութեան եւ արդարադատութեան սկզբունքի վրայ, որպէսզի մերժենք ստի եւ կեղծիքի այս «շքերթը», որը հէնց այս իշխանութիւնն ու նրա ղեկավարը, ցաւօք, ցանկանում են դարձնել հանրային մշակոյթ։ Մենք պարտաւոր ենք վերացնել ահագնութեան հասած թշնամութիւնն ու ատելութիւնը, որովհետեւ այսպիսի հանրային մթնոլորտն է մեր բոլոր կորուստների ակունքը: Աեօ, ապաւինել մեր ներքին ուժականութեանը եւ ստեղծել բոլոր «ունակների եւ զոհաբերուողների իշխանութիւնը», որը կառաջնորդուի առաջին հերթին հանրային ներքին կեանքի առողջացման եւ ապաքինման գործով եւ ապա՝ արտաքին յարաբերութիւնների կարգաւորմամբ: Այդ պատճառով ենք դեռ շարժումից շատ առաջ հռչակել՝ ասելով, որ «Հոգին պէտք է յաղթի դուխին, Եռագոյնը՝ սեւ ու սպիտակին եւ վերջապէս Հոգեւոր Հայաստանը պէտք է յաղթի “նոր Հայաստանին”»:

4. Դուք ունեք անձնական մեծ հեղինակութիւն, եւ շարժման առաջին փուլում Ձեզ յաջողուեց ձեւաւորել նոր ընտրազանգուած (սա, ի դէպ, շատերին դուր չեկաւ, որովհետեւ վտանգ տեսան իրենց անձնական շահերին)։ Շարժման յաջորդ փուլում յաջողութեան հասնելու համար պէտք է էապէս մեծացնել այդ ընտրազանգուածը։ Դա հնարաւոր է անել բովանդակային յստակութիւնների եւ կազմակերպչական համակարգերի ձեւաւորման պարագայում։ Ինչպե՞ս եք նախատեսում դրան հասնել։

— Մեզ համար առաջին փուլը դարձաւ ԱՐԹՆԱՑՄԱՆ փուլ՝ փորձելով ճեղքել յատկապէս տեղեկատուական այս կեղտոտ շրջափակումը, եթէ կուզեք՝ կապանքներն ու կալանքը, ձգտելով հասանելի դառնալ լայն հանրութեան համար, եւ վերոնշեալ կենսական գաղափարները ոչ միայն հասցնել մարդկանց, այլեւ նրանց դարձնել այդ բոլորի կրողը, նրանց համոզմունքը եւ հաւատամքը: Երկրորդ փուլը տնետուն եւ գիւղեգիւղ շրջելով՝ մարդկանց հաւաքներից դուրս հանդիպելու եւ սա փոխանցելու շրջափուլն է։ Այս փուլը, ցաւօք եւ միգուցէ բարեբախտաբար, ուղեկցուեց զանազան վերիվայրումներով, հրաժարումներով, ուրացումներով, որոշ մարդկանց անձնական եւ թերեւս քաղաքական շահերի չարդարացմամբ, եւ մէզ համար դարձաւ ամրանալու եւ աւելի փորձառու դառնալու շրջան: Միեւնոյն ժամանակ՝ աւելի յստակեցնելու թէ՛ կարճաժամկէտ եւ թէ՛ երկարաժամկէտ ծրագրերի բովանդակութիւնը, ինչպէս նաեւ առաւելագոյն ջանք դնելու կազմակերպչական աշխատանքների վրայ: Այս փուլը, որը պայմանականօրէն կկոչենք ԱՄՐԱՊՆԴՄԱՆ շրջան, մէզ համար կամփոփուի սեպտեմբեր 22-ին Կարէն Դեմիրճեանի անուան մարզահամերգային համալիրում մեր հաւաքով, որն էլ կազդարարի եւ առանցքային կը դառնայ մեր երրորդ փուլի՝ ՀԱՂԹԱՆԱԿԻ ԵՎ ՀՈՒՅՍԻ շրջանի համար:

5. Դուք առայժմ կարծես թէ խուսափում եք խօսել մի խումբ հարցերից, որոնք սակայն մեր հասարակութեան, մեր քաղաքացիներին մտքերում են եւ շատերի համար որոշում են իրենց քաղաքական նախընտրութիւնները։ Օրուայ իշխանութիւնները սա գռեհկօրէն շահագործում են իրենց շահերի օգտին։ Խոսքը, մասնաւորապէս, նախորդ իշխանութիւնների օրօք անզուսպ եւ անարդար միջոցներով ահռելի հարստութիւն կիտած խաւի հարցը։ Այս հարցից հնարաւոր չէ խուսափել։ Երբ խուսափում ենք, իշխանութիւնը սա հմտօրէն օգտագործում է՝ մարդկանց մօտ թերահաւատութիւն սերմանելու նպատակով։ Ի՞նչ լուծում եք տեսնում, ինչպե՞ս է այս հարցում հնարաւոր գնալ հանրային հաշտեցման, իհարկէ՝ արդարութեան սկզբունքի վրայ հիմնուելով։

— Ես երբեք էլ չեմ խուսափել որեւէ հարցից, ներառեալ՝ այս հարցը, որը մէզ համար առանցքային թեմաներից է: Մի առիթով մեր Տիրոջ բանաձեւումով շեշտել եմ. “հին գինին նոր տիկերի եւ նոր գինին հին տիկերի մէջ չի կարող լցուել”: Սա կեանքի բնական զարգացման օրինաչափութիւնն է: Մեր հասարակութեանը պէտք է ազատագրել այս իշխանութիւնների թեթեւ ձեռամբ ներմուծուած նախկին-ներկայ բանաւէճից, ընդ որում, այս «ներկաները» աւելի նախկին են, քան որեւէ «նախկին»: Միանշանակ է, որ սոցիալական արդարութեան սկզբունքը խախտուած է մեր կեանքում՝ ոչ միայն իրաւական, այլեւ՝ բարոյական տիրոյթում: Ինձ համար սկզբունքային է հետեւեալը. մենք մեղաւորների հասարակութիւնից պէտք է վերաճենք արդարների հասարակութեան, եւ բոլորը պէտք է հաւասար լինէն «օրէնքի եւ մահուան առջեւ», նժդեհեան բանաձեւումով: Սա իրագործելու համար մենք պէտք է ստեղծենք եւ ներդնենք թէ՛ իրաւական եւ թէ՛ բարոյագիտական բոլոր հնարաւոր ճանապարհները, որոնք, հիմնուած արդարութեան եւ արդարադատութեան սկզբունքի վրայ, պիտի նպաստէն այս ճանապարհի իրագործմանը։ Չպիտի լինէն կեղեքօղ եւ կեղեքուած, կաշառող եւ կաշառուած, մարդը պէտք է գնահատուի ոչ թէ իր հարստութեամբ եւ ում ճանաչելով, այլ՝ իր ով լինելով: Աշխարհն ունի այս փորձը, ուրեմն մենք ինչո՞ւ չպիտի կարողանանք իրացնել այն: Պետութեան կամ իշխանութեան ամենակարեւոր գործառոյթն այս ցաւալի բաժանարար գծերի վերացումն ապահովելն է՝ ո´չ թէ ատելութեամբ, այլ՝ իր իսկ ստանձնած արդար երաշխաւոր լինելու պարտաւորութեամբ, նախ՝ իրաւական կարգաւորումներով, եւ ապա՝ բարոյագիտական՝ ԱՐԴԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆ բանաձեւումով:

6. Ձեր գրքերից մէկում Դուք ունեք հետեւեալ ձեւակերպումը. «քաղաքացիական հասարակութիւնից՝ բարոյական հասարակութիւն»։ Ընդհանրապէս կրիտիկական փուլերում թէ´ հասարակութեան, թէ´ անհատների որակներ ու նաեւ թոյլ կողմերն աւելի ցայտուն են ընդգծւում։ 2020-ից սկսած՝ Հայ Առաքելական եկեղեցին իր վրայ կարեւոր առաքելութիւն է վերցրել, եւ թէ´ Վեհափառը, թէ´ բարձրագոյն հոգեւոր դասը, թէ անձնապէս Դուք, թէ´ բազմաթիւ այլ հոգեւորականներ արել են ամէն հնարաւորը՝ պատերազմի թողած սարսափելի վէրքերն ապաքինելու, մարդկանց մխիթարութիւն եւ հոգեբանական կարեւորագոյն աջակցութիւն ցուցաբերելու համար։ Ըստ իս, եկեղեցին 2020-ից այս կողմ աւելի մտէրիմ ու կարեւոր է դարձել շարքային մարդկանց կեանքում, այն յոյսի եւ աջակցութեան մի կարեւոր աղբիւր է դարձել։ Դուք եկեղեցու ներսում զգացե՞լ եք այդ տեղաշարժը՝ եկեղեցու հանդէպ վստահութեան եւ մտերմութեան այդ աճը։

— Ես ոչ թէ դէմ եմ «քաղաքացիական հասարակութեանը», այլ այդ երեւոյթը բացայայտեց իր արժէքային սնանկութիւնը, եւ յատկապէս այս վերջին տարիները փաստեցին դա, երբ ամենածայրաստիճան վայրագութիւններ են տեղի ունենում իշխանութեան կողմից, եւ գրեթէ քար լռութիւն է այսպէս կոչուած «քաղաքացիական հասարակութեան» շերտերում՝ սկսած Արցախի յանձնումից մինչեւ քաղկալանաւորներ, մարդկային իրաւունքի բացարձակ խախտումներ եւ փտախտի (կոռուպցիոն) ռիսկեր: Ընկալումն էլ իր տէրմինաբանութեամբ՝ «քաղաքացիական հասարակութիւն» անուանմամբ, պարզապէս հասարակութեան մէջ մի շերտ է, եւ ոչ թէ լայն հասարակութիւնը: Մենք «քաղաքացիական հասարակութիւն» կոչուածից պէտք է դառնանք «բարոյական հասարակութիւն», այսինքն՝ ամբողջ հասարակութեան արժեհամակարգի հիմքը պիտի դառնայ բարոյագիտութիւնը, ճշմարտութիւնը եւ արդարութիւնը, եւ ոչ թէ նպատակայարմարութիւնը: Ժամանակակից աշխարհի գեղեցիկ գաղափարները՝ ժողովրդաւարութեան, ազատականութեան, մարդու իրաւունքների անուան ներքոյ, միտուած են նոր տեսակի եւ որակի մարդ ստեղծելուն, եւ ըստ էութեան սպասարկում են տնտեսական եւ նիւթական շահերին ու մեծարմանը: Այսպիսի մտածողութիւնը ծառայում է համահարթեցման (գլոբալիզացիայի) գաղափարին, որտեղ նիւթը վերջնանպատակ է, եւ ոչ թէ միջոց՝ ծառայելու մարդկութեան երջանկութեանը: Այս վերջնանպատակի գործիքներն են սպառողականութիւնը, աշխարհիկութիւնը, մեղքի ժխտողականութիւնը (externalization), բարոյականութեան յարաբերականութիւնը (relativism) եւ այլն՝ մղելով քաղաքակրթական մինիմալիզմի եւ համահարթեցման: Իրական բացարձակ հեղինակութիւնները փոխարինւում են մարդու կողմից ստեղծուածներով, ինչի վտանգաւոր արտայայտութիւնն է նոր կրօնի՝ «իրաւունքի կրօնի» տենչը՝ ի հակադրութիւն պարտաւորութիւնների եւ պատասխանատուութեան: Այդ միտումը տարածւում է տարբեր ձեւերով՝ լիբերալիզմ, տեխնոլոգիաների զարգացում, ազատականութիւն ամէն ինչում առանց սահմանի։ Սրա բուն թիրախը համայնքն է եւ համայնքային գիտակցութիւնը, որը փորձում են փոխարինել անհատապաշտութեան գաղափարով։ Որպէս հետեւանք՝ մարդու իրական կարիքները եւ զգացումներն աննկատ կերպով տեղատուութիւն են ապրում եւ պտտւում սպառողականութեան շուրջ: Մարդու արժէքի պաշպանութեան միակ եւ իրական օջախը եկեղեցին է՝ իր հաղորդութենական համայնքային շնորհով: Այսօր, սակայն, եկեղեցին կարիքն ունի վերադառնալու իր համայնքային նկարագրին եւ էութեանը՝ ստեղծելու այն միջավայրը, որտեղ մարդիկ կիսում են բոլոր ուրախութիւններն ու խնդիրները, որտեղ յաղթանակը, զոհաբերութիւնը եւ արդարութիւնն իրականութիւն են դառնում՝ միտուած լինելով «քաղաքացիական հասարակութիւն» ստեղծելուց աւելի «բարոյական հասարակութիւն» ունենալու ձգտումին: Չմոռանանք, որ այս իշխանութիւնները որպէս իրենց առաջին իսկ թիրախը ընտրել էին Եկեղեցին, թերեւս փորձելով ի սկզբանէ կոտրել այն պատուարը, որը կարող էր դառնալ հայութեան համահաւաքը, մխիթարութեան եւ ապաքինման ու վերականգնման կարեւորագոյն միաւորը, միեւնոյն ժամանակ ընդվզելով այն բոլոր երեւոյթների նկատմամբ, որոնք քայքայում են մեր հասարակութիւնը: Այն ահռելի առաքելութիւնը, որ իրականացրել եւ շարունակում է իրականացնել Հայ Եկեղեցին Վեհափառ Հայրապետի գլխաւորութեամբ, յատկապէս այս համատարած աղէտի մէջ, եղաւ «վերջին խրամատը» պահողը, որի գնահատականը, կարծում եմ պատմութիւնն ըստ արժանուոյնս կը տայ:

7. Տարիներ առաջ մի աշխատութեան մէջ կարդացել եմ, որ անմարդկային պայմաններում, օրինակ՝ ստալինեան գուլագներում, ամենահեշտը որպէս մարդ կոտրւում էին կուսակցական գործիչները եւ գեներալները։ Փոխարէնը՝ մինչեւ վերջ ամուր էին մնում հոգեւորականները եւ ազգայնականները։ Սա բացատրւում էր գաղափարի, հաւատքի եւ գաղափարի հանդէպ հաւատի ուժով։ Այսօր մենք թերեւս մի ամբողջ պետութեան մասշտաբով ենք տեսնում այս դիտարկումը։ Ո՞րն է յանձնուած հասարակութիւնից դէպի ապրելու կամքով հասարակութիւն անցում կատարելու Ձեր բանաձեւը։

— Նախ պէտք է յստակ արձանագրենք, որ մենք ապրում ենք գողացուած պատուի եւ գողացուած ուրախութեան ժամանակներում, երբ կորցրել ենք մեր Հայրենիքը՝ Արցախ աշխարհն իր բոլոր ծանր հետեւանքներով, ընդհուպ մինչեւ՝ մեծ հարուած հասցնելով մեր ինքնութեան գնահատմանը: Յատկապէս ժամանակակից աշխարհում, որի շօշափելի ներկայութիւնը ոչ վերացականօրէն, այլ առարկաեօրէն իրացւում է մեր իսկ կեանքում, երբ տեղի է ունենում արժէքների համատարած տեղատուութիւն եւ նուազում, երբ մարդը ենթարկւում է շուկայական յարաբերութիւնների օրէնքների անխուսափելի անարդարութիւններին, երբ զանգուածային լրատուամիջոցների եւ զուարճանքի հսկայական ալիքը փորձում է մարդու արժէքը նուազեցնել եւ հասցնել սոսկ ֆիզիկական գոյութեան՝ թիրախ դարձնելով մարդկային արժանապատուութիւնն ու պատասխանատուութեան զգացումը, երբ պատասխանատուութեան գիտակցութիւնն ու զգացումը ստորադասւում են իրաւունքի գերիշխանութեանը, երբ մարդու բարեկեցութեան եւ արժեհամակարգի ձեւաւորման հիմնական ազդակները նկատւում են սոցիալ- տնտեսական պայմանները եւ ոչ՝ բարոյական եւ հոգեւոր արժէքները, իմ կարծիքով միակ բանալին ճշմարտութեան ճանաչողութիւնն է, ինքնամաքրուելու եւ ապաշխարութեան ճանապարհը, մեղքի առկայութեան գիտակցութիւնը եւ, վերջապէս, մահկանացու լինելը, որից էլ բխում է անմահութեան ձգտումը: Մեր Տերը շեշտում է. «Ճանաչեք ճշմարտութիւնը եւ ճշմարտութիւնը կազատի ձեզ»: Հիմնական խնդիրը ճիշտ ախտորոշում կատարելն է եւ այդ ախտորոշմանը համապատասխան պետական քաղաքականութիւն որդեգրելը, յատկապէս՝ կրթութեան ճանապարհով՝ կրթութիւն, որը լայն իմաստով դաստիարակութիւն է եւ առաքինի մարդ կերտելու արուեստ: Այդ պատճառով եմ անընդհատ շեշտում, որ իշխանափոխութիւնն ընդամէնը մի փոքրիկ բաղադրիչ է, բայց դրա բացակայութիւնը մեծ խոչընդոտ է այս արժէքային հիմնաւոր փոփոխութեան համար: Երկրի առողջութեան եւ վերականգնման հիմնական կրողը կառավարիչներն են, նրանց վարքագիծը եւ արժէքային դաւանանքը:
Ես չեմ դադարելու հռչակել, որ «Մեր իղձերն ու երազանքներն աւելի մեծ են, քան՝ մեր կեանքի սահմանափակ օրերը», եւ հետեւաբար ապագայից, որտեղ մեր իղձերն ու երազանքներն են, պիտի գանք մեր ներկան, որտեղ կոչուած ենք նրանք իրականացնելու եւ որտեղ մեր ստեղծելիք իրականութիւնն է:

Վահէ Հովհաննիսեան